Elektrownia Warszawska

Elektrownia Warszawska

nr rej. A-430 z 16.12.2004[1]
Fragment zespołu elektrowni w 1945 roku
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Warszawa
Adres	ul. Elektryczna 2a[1]
Architekt	nieznany
Inwestor	Towarzystwo Schuckert i Ska
Ukończenie budowy	1904
Zniszczono	1944
Odbudowano	1945
Położenie na mapie Warszawy Elektrownia Warszawska
Położenie na mapie Polski Elektrownia Warszawska
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Elektrownia Warszawska
52°14′23″N 21°01′43″E/52,239722 21,028611
Multimedia w Wikimedia Commons

Elektrownia Warszawska^[1][2][3], także Elektrownia Miejska^[4] i Elektrownia „Powiśle”^[2][5] – nieistniejąca obecnie elektrownia, uruchomiona w 1904 roku na Powiślu w Warszawie.

Elektrownia została zbudowana przez prywatną spółę. W 1933 przeszła pod nadzór państwowy, a w 1937 została przejęta przez Zarząd Miasta Warszawy. Działała w okresie obrony Warszawy w 1939 i w czasie powstania warszawskiego do września 1944. Ponownie uruchomiona w kwietniu 1945, została zamknięta na początku lat 90. Część jej zachowanych budynków została zaadaptowana na potrzeby otwartego w 2020 kompleksu handlowo-usługowego Elektrownia Powiśle^[6].

Powstała w 1904 na podstawie koncesji z 1902 wydanej przez władze miejskie i rząd rosyjski. Koncesję otrzymało niemieckie Towarzystwo Schuckert i Ska, przejęte po dwóch latach przez Compagnie d'Electricite de Varsovie^[7]. Koncesjonariusz otrzymał wyłączne prawo do oświetlania miasta elektrycznością na 35 lat^[7]. Lokalizacja elektrowni była korzystna ze względu na bliskość wody (Wisły) i bliskość śródmieścia, co wpływało na obniżenie kosztów budowy i eksploatacji sieci^[7].

W latach 1922–1924 do elektrowni doprowadzono bocznicę kolejową z Dworca Gdańskiego^[8].

Początkowo w elektrowni pracowały jednakowe 3 generatory produkcji Siemens-Schuckertwerke(inne języki) (SSW) Berlin Siemensstadt, o mocy elektrycznej 500 kW każdy, czyli razem 1,5 MW; odstawione w 1925.

W okresie międzywojennym powołano w Paryżu specjalną spółkę pod nazwą „Compagnie d’Electricité de Varsovie”, chcąc w ten sposób ominąć ustawę elektryczną z 21 marca 1922 w celu czerpania maksymalnych zysków.

W 1937 Zarząd Miejski na mocy wyroku sądowego przejął elektrownię za odszkodowaniem.

Ogółem w okresie międzywojennym działały:

• turbozespół Tz1: turbina produkcji AEG Berlin z 1907 o mocy 1050 KM z generatorem produkcji SSW z 1907 o mocy 0,8 MW, wyłączony w 1925
• turbozespół Tz2: turbina produkcji AEG Berlin z 1908 o mocy 2100 KM z generatorem produkcji SSW z 1908 o mocy 1,5 MW, wyłączony w 1925
• turbozespół Tz3: turbina produkcji Brown, Boveri & Cie. (BBC) z 1909 o mocy 5400 KM z generatorem produkcji Lahmeyer z 1909 o mocy 4,0 MW, wyłączony w 1951
• turbozespół Tz4: turbina produkcji BBC z 1911 o mocy 6000 KM z generatorem produkcji Lahmeyer z 1911 o mocy 4,4 MW, wyłączony w 1951
• turbozespół Tz5: turbina produkcji BBC z 1913/1914 z generatorem produkcji BBC z 1913/1914 o mocy 3,0 MW, osiągalna od 1954 2,5 MWe/10 MWt; w roku 1954 przebudowana na pogorszoną próżnię do celów ciepłowniczych do ogrzewania początkowo Pałacu Kultury i Nauki i Domu Partii, wyłączony w 1965
• turbozespół Tz6: turbina produkcji AEG z 1923 z generatorem produkcji AEG z 1923 o mocy 6,3 MW, wyłączony w 1965
• turbozespół Tz7: turbina produkcji AEG z 1924 z generatorem produkcji AEG z 1924 o mocy 10,0 MW, zniszczony w 1944 w okresie powstania warszawskiego i nie odbudowany, w 1956 powstał nowy Tz7 w innym miejscu elektrowni
• turbozespół Tz8: turbina produkcji Societe Alsacienne de Constructions Mecaniques (SACM) z 1926/1927 z generatorem produkcji SACM z 1926/1927 o mocy 15,0 MW, wyłączony w 1974
• turbozespół Tz9: turbina produkcji SACM z 1930 z generatorem produkcji SACM z 1930 o mocy 15,0 MW, wyłączony w 1974.

Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 elektrownia została wielokrotnie ostrzelana przez Niemców, jednak pracownikom udawało się naprawiać niektóre uszkodzenia i utrzymywać zakład w ruchu^[9]. Z początkowo dostępnych 8 turbogeneratorów i 28 kotłów pracowały 2 turbogeneratory i 3−4 kotły, a reszta stanowiła tzw. zimną i gorącą rezerwę^[10]. W wyniku ostrzału zginęło czterech pracowników elektrowni, a kilkudziesięciu zostało rannych^[10]. Po spaleniu się dachu w hali maszyn turbogeneratory pracowały dalej w budynku bez dachu, zabezpieczone prowizorycznie brezentem rozpiętym na rusztowaniach z desek^[11]. Produkcja energii elektrycznej została przerwana 23 września^[12] po zbombardowaniu przez Niemców kotłowni i hali maszyn^[13].

Dostawy energii elektrycznej do miasta udało się przywrócić w pierwszej dekadzie października 1939 roku^[14]. Do odgruzowywania terenu elektrowni Niemcy wykorzystywali pracę przymusową Żydów^[15].

Przez cały okres okupacji niemieckiej elektrownia nie osiągnęła poziomu produkcji sprzed września 1939; głównym powodem była niska kaloryczność węgla^[16]. W lutym 1941 niemieckie władze okupacyjne wprowadziły ograniczenia w dostawach prądu o 50%^[17]. Zostały one zniesione wiosną 1944 dzięki zapewnianiu dostaw energii elektrycznej do miasta z Elektrowni Rożnów^[18].

W 1942 roku Stanisław Skibniewski ps. Cubryna zaczął formować na terenie elektrowni terenowy oddział Wojskowej Służby Ochrony Powstania, który podlegał Warszawskiemu Okręgowi Armii Krajowej^[19]. Jego zastępcą został Tadeusz Kahl ps. Kowalski^[19].

W czasie powstania warszawskiego powstańcy zdobyli obsadzoną przez ponad 200 żołnierzy Wehrmachtu, SA-manów, Ukraińców i żandarmów elektrownię już pierwszego dnia, 1 sierpnia 1944 roku, chociaż walki z broniącymi się w podziemiach i niektórych budynkach Niemcami trwały jeszcze do godz. ok. 6.00 rano następnego dnia^[20]. W natarciu na elektrownię wzięli udział przede wszystkim jej pracownicy zgrupowani w sześciu plutonach szturmowych^[20]. Na najwyższym punkcie kotłowni zawieszono polską flagę^[21]. Przez pięć kolejnych tygodni Niemcy ostrzeliwali elektrownię (w tym z kanonierki pływającej po Wiśle), ale nie przechodzili do bezpośredniego ataku^[22]. W związku z mniejszym zapotrzebowaniem na energię elektryczną (od sieci odłączono dzielnice kontrolowane przez Niemców) pracował jeden turbogenerator i dwa kotły^[21].

4 września 1944 roku zakład został zbombardowany przez Luftwaffe^[23]. Zburzona została nastawnia, bomby trafiły także w halę maszyn, niszcząc turbogeneratory, oraz w kotłownię^[24]. Produkcja energii elektrycznej została przerwana i z powodu skali zniszczeń nie mogła zostać wznowiona^[25][26]. Po ciężkich walkach 5 września powstańcy wycofali się z terenu elektrowni w górę ul. Tamka^[27].

Po upadku powstania Niemcy wywieźli z zakładu ocalałe maszyny i urządzenia, m.in. obrabiarki, sprzęt spawalniczy, silniki, transportery, transformatory, rozdzielnice oraz narzędzia^[28]. Z powodu zniszczenia przez Niemców w czasie powstania przepompowni ścieków przy ulicy Karowej piwnice elektrowni zostały zalane^[28]. Mrozy w czasie zimy 1944/1945 roku porozsadzały instalacje i zbiorniki, w których pozostała woda^[29]. Ocalał natomiast budynek administracyjny elektrowni^[30].

17 stycznia 1945 roku kilku pracowników elektrowni, których powstanie warszawskie zastało na Pradze, przeszło wraz z wojskiem Wisłę po lodzie na Powiśle^[30]. Następnego dna rozpoczęły się prace nad odbudową zakładu^[31]. Znaczącej pomocy technicznej udzieliła wojskowa misja radziecka (ok. 30 osób pod kierownictwem płk. Ławrenienki)^[32], pracująca w Warszawie od marca do września 1945^[33]. Związek Radziecki przekazał również elektrowni dużą liczbę maszyn, narzędzi oraz materiałów^[34]. Na bocznicy kolejowej ustawiono pociąg-elektrownię, zasilającą maszyny na terenie zakładu^[34]. Pomocy udzieliły również elektrownie w Łodzi i Pruszkowie^[34]. Teren zakładu ochraniała kompania Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego^[35].

Pierwszy turbogenerator uruchomiono 25 kwietnia^[36], drugi 18 maja, trzeci 22 czerwca, a czwarty 6 września. Pod koniec 1945 elektrownia osiągnęła moc 57,3 MW^[33]. Odbudowa elektrowni zakończyła się w 1951 roku^[37]. Osiągnęła ona wtedy moc 78 MW^[37]. W wyniku przeprowadzonej w latach 1951−1953 modernizacji szczytowe obciążenie wzrosło do 100 MW^[37].

W 1956 roku w wyniku wybuchu pary w hali maszyn zginęło czterech pracowników^[38][39].

Elektrownia została zamknięta w latach 90. W chwili wyłączenia z eksploatacji dysponowała ona urządzeniami:

• turbozespół Tz7: turbina przeciwprężna prod. Pierwsza Brneńska Fabryka Maszyn, zainstalowana w 1956 o mocy znamionowej 10 MWe i osiągalnej (1998 rok) 9 MWe/65 MW wraz generatorem o mocy 12,5 MVA/10 MW,
• turbozespół Tz10: turbina kondensacyjna, w 1964 przebudowana na pogorszoną próżnię, produkcji BBC, zainstalowana w 1937 o mocy znamionowej 22 MWe i osiągalnej (1998 rok) 20 MWe/100 MWt wraz z generatorem produkcji Rohn-Zieliński na licencji BBC z 1937 o mocy 35,7 MVA/25 MW,
• turbozespół Tz11: turbina kondensacyjna, w 1975 roku przebudowana na pogorszoną próżnię, produkcji BBC, zainstalowana w 1939 (ostatecznie w 1940 na skutek uszkodzeń) o mocy znamionowej 24 MWe i osiągalnej (1998 rok) 20 MWe/105 MWt wraz z generatorem produkcji Rohn-Zieliński na licencji BBC z 1939 o mocy 42,0 MVA/31,9 MW.

Wszystkie generatory pracowały na napięciu 5,25 kV, a energia wyprowadzana była przez rozdzielnię 15 kV. Wszystkie turbiny z racji układu kolektorowego pracowały na parze o ciśnieniu 1,15 MPa i temperaturze 350 °C (czyli na bardzo niskich parametrach, niezmienionych od 1904 roku). W sumie w elektrowni w okresie jej eksploatacji pracowało 35 różnych kotłów^[40].

Budowa turbozespołów nr Tz8 i Tz9 związana była z rozbudową kanałów wody chłodzącej. Kanały te zostały przecięte tunelem Wisłostrady, otwartym 30 sierpnia 2003 (budowę rozpoczęto w kwietniu 2001).

W odnowionym budynku po dawnej rozdzielni 30 kV wybudowanym w połowie lat 30. uruchomiona została nowa stacja transformatorowa 110/15 kV RPZ Powiśle. Przejęła ona zasilanie sieci 15 kV Śródmieścia, zasilanej do tej pory z przyelektrownianej rozdzielni 15 kV. Pierwsze załączenie pod napięcie nowej stacji nastąpiło w październiku 2007 roku, oficjalne otwarcie 18 marca 2008.

W 2004 roku zespół elektrowni (rozdzielnia 35(30) kV, rozdzielnia 5/15 kV, keson – podziemny zbiornik wody, hala maszyn i kotłownia nr 2) został wpisany do rejestru zabytków^[1]

Teren Elektrowni został sprzedany przez spółkę Elektrociepłownie Warszawskie irlandzkiej spółce developerskiej, która w północnej części kompleksu zbudowała zespół apartamentowców^[41]. W części południowej zaplanowano kompleks biurowo-mieszkalno-usługowy^[41]. Inwestycja, zrealizowana finalnie przez kolejnego właściciela terenu: Tristan Capital Partners i White Star Real Estate, polegała na odremontowaniu zabytkowych obiektów i dokomponowaniu do nich trzech biurowców oraz apartamentowca od strony ul. Dobrej^[42][43]. Projekt opracowała pracownia APA Wojciechowski Architekci^[44].

Inwestycję wielofunkcyjną, w tym część handlowo-usługową pod nazwą Elektrownia Powiśle z ok. 18 tys. m² powierzchni użytkowej z adresem przy ul. Dobrej 42^[45] otwarto w maju 2020^[46][47]. W 2021 roku otrzymała ona Nagrodę Architektoniczną Prezydenta m. st. Warszawy (VII edycja, kategoria: architektura komercyjna)^[48]. Została również nominowana do Nagrody Unii Europejskiej w konkursie Architektury współczesnej im. Miesa van der Rohego (edycja 2022)^[49][50][51] oraz nagrody Brick Award 2021^[52]. W 2021 roku inwestycja otrzymała główną nagrodę w MIPIM Awards 2021^[53].

W 2023 roku na terenie dawnej elektrowni otwarty został hotel Barceló Warsaw Powiśle^[54][55].

Przy skrzyżowaniu ul. Wybrzeże Kościuszkowskie z ul. Leszczyńską znajduje się zachowany w całości schron wartowniczo-obserwacyjny z okresu okupacji niemieckiej zbudowany przy dawnej bramie do elektrowni^[56].

• Historia elektrowni na portalu warszawa1939.pl
• Oficjalna strona kompleksu Elektrownia Powiśle