Kasylda Kulikowska

Kasylda Kulikowska^[a] (ur. 18 kwietnia^[b] 1841, zm. 23 lipca 1894 we Lwowie) – nauczycielka, działaczka oświatowa, tłumaczka.

Urodziła się w rodzinie ziemiańskiej w Radomskiem. Początkowo kształciła się w domu i u sióstr wizytek, a następnie na tajnej pensji Julii Bąkowskiej w Warszawie. Podczas powstania styczniowego zaangażowała się w konspirację, należała do ruchu tzw. Piątek. Po powstaniu na stałe zamieszkała w Warszawie, początkowo pracując jako nauczycielka domowa i przygotowując się do egzaminu nauczycielskiego^[1]. Była między innymi nauczycielką Jadwigi Bersohnówny^[2], późniejszej żony Aleksandra Kraushara. Zuzanna Rabska, córka Krausharów, wspominała po latach, że osobowość nauczycielki i jej patriotyczne oraz społecznikowskie nastawienie wywarły ogromny wpływ na jej matkę^[3].

Zdany egzamin rządowy umożliwił Kulikowskiej zdobycie posady nauczycielki na pensji prywatnej. Utraciła jednak prawo do nauczania po tym, jak znaleziono u niej zakazane druki^[4].

Od tej pory zaangażowała się w pełni w nieoficjalne, w tym tajne, działania oświatowe oraz działalność społeczną na rzecz potrzebujących. W 1879 roku założyła na Elektoralnej w Warszawie czytelnię z wypożyczalnią dla kobiet. Dla zmylenia władzy używano nazwy Wypożyczalnia Mód i Nowości^[5]. W 1883 roku stworzyła tajne Kobiece Koło Oświaty Ludowej, które kształciło kadry nauczycielek, prowadzących działalność oświatową i patriotyczną na wsi. W ramach tak zwanych „ruchomych kompletów bibliotecznych” przekazywano im również zestawy książek. Pod przykrywką kursu koszykarstwa w Tokarach pod Płockiem koło prowadziło, kierowane przez Jadwigę Szczawińską, kursy z zakresu historii, literatury i geografii oraz metod nauczania dorosłych^[6]. W 1886 roku Kulikowska wraz z innymi członkiniami koła utworzyła Koło Kobiet Polskich (później Koło Kobiet Korony i Litwy), które rozszerzyło swoją działalność na pozostałe zabory.

Od 1882 roku przez dwanaście lat (aż do końca życia)^[7]. prowadziła tajną pensję dla dziewcząt przy Szkole Gimnastycznej Heleny Kuczalskiej. Zajęcia odbywały się pod przykrywką kompletów gimnastycznych. Jednak ćwiczenia fizyczne pełniły nie tylko rolę kamuflażu – Kulikowska i Kuczalska stworzyły koncepcję „szkoły-ogrodu”, w której oprócz rozwoju intelektualnego dba się również o fizyczny^[8].

Inicjatywą, której nie udało się zorganizować z powodu oporu władz zaborczych był projekt kasy przezorności i samopomocy nauczycieli i nauczycielek prywatnych. Jednak w 1893 roku Kulikowskiej udało się stworzyć przy Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności kasę pożyczkowo-zapomogową dla bon i nauczycielek^[9].

Napisała kilkukrotnie wznawianą książkę Popołudnia świąteczne gospodyni wiejskiej^[9]. Przetłumaczyła także kilka książek z języka francuskiego^[10].

W ostatnich latach życia aktywnie uczestniczyła i współorganizowała ważne, narodowe rocznice: obchody Mickiewiczowskie w Krakowie w 1890 roku, upamiętnienie stulecia Konstytucji 3 maja w 1891 roku i jubileusz Elizy Orzeszkowej w 1892 roku. W 1894 roku zorganizowała wyjazd Koła Kobiet na Powszechną Wystawę Krajową i Kongres Pedagogiczny we Lwowie. Podczas tego wyjazdu zmarła nagle na serce^[9].

Została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim^[11]. Mowę pogrzebową wygłosił między innymi Zygmunt Miłkowski. Jej nekrolog opublikowano na pierwszej stronie tygodnika „Bluszcz”^[12].

Aby kontynuować dzieło działaczki, we Lwowie powstał Fundusz Wydawniczy im. Kasyldy Kulikowskiej. Podczas trójzaborowego Zjazdu Kobiet Polskich w Zakopanem w 1899 roku zdecydowano przeznaczyć środki z funduszu na wydawanie czasopism dla kobiet wiejskich i robotnic Przodownica i Zorza. Pod szyldem Wydawnictwa im. Kasyldy Kulikowskiej ukazały się również broszury oświatowe dla ludu Marii Wysłouchowej oraz pisma Jakuba Bojki^[9].

Według Dionizji Wawrzykowskiej-Wierciochowej w kręgu wpływu Kulikowskiej znalazły się Cecylia Niewiadomska, Maria Wysłouchowa, Maria Dzierżanowska, Cecylia Śniegocka, Stefania Sempołowska czy Helena Ceysinger. Jej przykład stanowił inspirację dla ich późniejszych inicjatyw^[9].

Stefania Sempołowska scharakteryzowała Kulikowską następująco: Wybitna umysłowość, wielka szlachetność charakteru i całej postaci, nieugięta wola i bezgraniczna ofiarność Kasyldy Kulikowskiej urzekała wprost młode kobiety i kierowała je na posterunki »Siłaczek«. Niewiele w swym życiu spotkałam ludzi, którzy by promieniowali taką siłą prometeizmu oświatowego, jaki cechował Kulikowską^[13].

Opublikowany przez wydawnictwo „Nasza Księgarnia” wybór pamiętników dziewczęcych z XVIII i XIX wieku nosi tytuł Kufer Kasyldy^[14].

• Halina Chamerska: Rola kobiet w mecenacie bibliotecznym w okresie zaborów. W: Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX w. Zbiór studiów pod redakcją Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca. T. II cz. 2. DiG, 1995, s. 293–303. ISBN 83-85490-42-6. [dostęp 2024-07-23].
• J.K.. Kassylda Kulikowska. „Bluszcz”. Nr 45, s. 353–354, 27 października (8 listopada) 1894. [dostęp 2024-07-24]. 
• Katalog BN – książki przetłumaczone przez Kasyldę Kulikowską. Biblioteka Narodowa. [dostęp 2024-07-23].
• Kufer Kasyldy czyli Wspomnienia z lat dziewczęcych. Red. Maria Dernałowicz, Danuta Stępniewska, Karol Syta, Barbara Walczyna. Wyd. Wyd. 2. Warszawa: „Nasza Księgarnia”, 1983. ISBN 978-83-10-08486-6.
• Marek Jerzy Minakowski: Kasylda Kulikowska z Kulikówka h. Drogomir. Wielka genealogia Minakowskiego. [dostęp 2024-07-24]. (pol.).
• Nagrobek Kasylda Kulikowska. Cmentarz Łyczakowski. [dostęp 2024-07-23].
• Maria Nietyksza: Kobiety w ruchu oświatowym. Królestwo Polskie na przełomie wieków. W: Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX w. Zbiór studiów pod redakcją Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca. Warszawa: DiG, 1995, s. 63–82. ISBN 83-85490-41-8. [dostęp 2024-07-23].
• Mateusz Perowicz: Siłaczki z Warszawy. Sylwetka Kobiecego Koła Oświaty Ludowej. Klub Jagielloński, 4 czerwca 2017. [dostęp 2024-07-24].
• Dionizja Wawrzykowska-Wierciochowa: Kulikowska Kasylda. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 16. 1971, s. 154–156.
• Maria Wierzbicka: Z burżuazji do inteligencji: Jadwiga Krausharowa. W: Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX w. Zbiór studiów pod redakcją Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca. T. II cz. 1. Warszawa: DiG, 1995, s. 157–164. ISBN 83-85490-41-8. [dostęp 2024-07-23].