Ksantippos ze Sparty

Ksantippos, Ksanthippos, Ksantyppos, gr. Ξάνθιππος Xanthippus[1] (III w. p.n.e.) – grecki najemnik ze Sparty, uczestnik I wojny punickiej w służbie Kartaginy.

Prawdopodobnie był spartiatą[a], ostatnim o którym wiadomo (zgodnie z przekazem Polibiusza), że przeszedł przez agoge, surowy proces państwowego wychowania w Sparcie[2].

Na służbę Kartaginy, toczącej wojnę z Rzymem, zaciągnął się w 256 roku p.n.e.[b], tak jak wielu innych greckich najemników, kiedy skończył się konflikt zbrojny między władcą Macedonii Antygonosem Gonatasem a królem Egiptu, Ptolemeuszem II. Znalazł się wśród żołnierzy[c], których w Grecji zaciągnęli kartagińscy werbownicy, wysłani dla uzupełnienia armii po rzymskim zwycięstwie w bitwie pod Adys[3].

Ksantippos publicznie skrytykował dotychczasowe działania Kartagińczyków, którzy unikali starć na równinnym terenie, z obawy przed piechotą rzymską, lecz jednocześnie przez to nie mogli wykorzystać swojej przewagi w kawalerii i słoniach bojowych. Jego wywody, powtórzone przed kartagińską Radą Starszych, spotkały się z akceptacją[4], a on sam został zaangażowany w szkolenie armii[5]. Ćwiczenia i demonstracyjne przemarsze odbywały się na równinach w pobliżu Kartaginy[6].

Służąc jako najemy żołnierz w armiach monarchii hellenistycznych poznał taktykę harmonijnej współpracy różnych rodzajów wojsk[4] i szkolenie sił kartagińskich opierał o te wzorce[7]. Wykazywał spore umiejętności dowódcze w rozmieszaniu i manewrowaniu oddziałami[8]. Prawdopodobnie był też świadkiem ataku armii Pyrrusa na Spartę w 272 roku p.n.e. i użycia przy tym słoni bojowych, co również mogło wzbogacić jego doświadczenie[9]. Niewykluczone, że to dzięki niemu Kartagińczycy zaczęli w sposób bardziej umiejętny wykorzystywać te zwierzęta w bitwach[10].

Polibiusz, który z dumą przedstawiał jego dokonania, sugerował, że dzięki przekonaniu do swoich racji władz Kartaginy, otrzymał dowodzenie nad nową armią, lecz prawdopodobnie Grek został jedynie doradcą trzech właściwych dowódców, Bostara, Hamilkara i Hazdrubala, syna Hannona (pokonanych wcześniej pod Adys)[11]. Ewentualnie mogli oni sprawować tylko nominalną komendę, a realne dowodzenie oddali mu, kiedy stoczenie bitwy było już pewne[d]. O takim postępowaniu z ich strony, podjętym na żądania żołnierzy, wspominał Polibiusz[12].

Wiosną 255 roku p.n.e. siły kartagińskie zaatakowały armię rzymską Marka Atyliusza Regulusa na równinnym terenie w okolicach Tunes. Ksantippos w pierwszej linii ustawił 100 słoni, a za nimi falangę piechoty, złożoną z obywateli Kartaginy. Na skrzydłach piechoty umieścił bardziej mobilnych najemników, zaś flanki całej armii zajmowała kawaleria[13]. Mimo silnego oporu i lokalnych sukcesów[e], Rzymianie zostali otoczeni i całkowicie pokonani[14]. Było to jedyne zwycięstwo w bitwie lądowej[f], jakie Kartagina odniosła podczas I wojny punickiej[15].

Niedługo po zwycięstwie Grek opuścił służbę kartagińską. Z hojnymi darami i przydzieloną mu eskortą, powrócił do ojczyzny. Wedle relacji Polibiusza powodem takiego zachowania była jego niechęć do budzenia zazdrości wśród kartagińskich arystokratów, jak i poczucie niezależności[16]. Inna wersja dalszych losów Ksantipposa, znana z prac późniejszych autorów (między innymi Sylwiusza Italikusa, Appiana, Waleriusza Maksymusa czy Zonarasa)[g] głosi, że Kartagińczycy z zawiści próbowali go utopić lub utopili. Opowieść ta wydaje się nieprawdziwa[17], choć dopatrywano się w niej pewnego prawdopodobieństwa, z racji tego, że o dalszych losach najemnika brak wzmianek w źródłach z terenów Grecji[18]. Być może została stworzona przez Rzymian, którzy poprzez postawienie w jak najgorszym świetle przeciwników, chcieli odreagować upokarzającą klęskę pod Tunes[19].

Przypuszcza się, że najemnika można utożsamić z Ksantipposem, który w 245 roku p.n.e. został mianowany przez Ptolemeusza III namiestnikiem jednej z prowincji jego królestwa, świeżo zdobytej[20].

Uwagi

  1. ↑ W swoim dziele Diodor określił go tym mianem, lecz możliwe, że Ksantippos należał do grupy znanej w Sparcie jako mothax, do której zaliczano potomków biednych rodzin wychowywanych u bogatych patronów razem z ich dziećmi, Lazenby 2018 ↓, s. 110. Koncepcja ta bazuje na terminologii, użytej przez Polibiusza, niewykluczone jednak, że jego opis miał tylko podkreślić znaczenie doświadczenia najemnika dla dalszych wydarzeń, nie zaś jego inne pochodzenie społeczne, Tipps 2003 ↓, s. 380, przyp. 19.
  2. ↑ Appian i Eutropiusz podali, że został oficjalnie przysłany jako sprzymierzeniec przez Spartę, zaś Orozjusz określa go mianem spartańskiego króla. Relacje te uznaje się za mniej wiarygodne, niż przekazy Polibiusza i Diodora, gdzie występuje w roli najemnika, Lazenby 2018 ↓, s. 110.
  3. ↑ Diodor podał, że oddział, który Kartagińczycy zaciągnęli liczył 50 lub 100 ludzi, Goldsworthy 2022 ↓, s. 102. Natomiast w dziele Polibiusza mowa o tym, iż Ksantippos był jednym spośród „mnóstwa żołnierzy”, przybyłych do Afryki, Gołaszewski 2021 ↓, s. 134.
  4. ↑ Na ogół podaje się, że był dowódcą całej armii i głównym architektem zwycięstwa, tak w: Mała encyklopedia 1988 ↓, s. 382; Cary i Scullard 1992 ↓, s. 234; Łoposzko 1994 ↓, s. 256; Jaczynowska 1995 ↓, s. 46; Chrzanowski 1998 ↓, s. 164; Dupuy i Dupuy 1999 ↓, s. 58; Kulesza 2003 ↓, s. 134; Lazenby 2018 ↓, s. 117; Gołaszewski 2021 ↓, s. 134.
  5. ↑ Część legionistów zmusiła do ucieczki kartagińskich najemników na prawym skrzydle. Wedle relacji Diodora, żołnierzy, uciekających w stronę obozu, Ksantippos usiłował zatrzymać i zmobilizować do walki. Miał wówczas usłyszeć od nich, że łatwo zagrzewać do boju innych jeżdżąc na koniu, więc zsiadł z niego i pieszo kontynuował swoje próby. Wiarygodność tej opowieści jest wątpliwa, brzmi bowiem bardzo podobnie do epizodu z Anabazy Ksenofonta, Lazenby 2018 ↓, s. 113.
  6. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 234 podają, że zastosowana przez Ksantipposa taktyka była tożsama z koncepcją Hannibala z batalii pod Kannami: zablokowanie rzymskiego centrum i oskrzydlenie dokonane przez konnicę.
  7. ↑ Możliwe, że opowieść ta pojawiła się już u Polibiusza, który wspomniał o alternatywnej historii dalszych losów Ksantipposa, dodając, iż przytoczy ją w innym miejscu swego dzieła. Prawdopodobnie zrobił to w jednej z niezachowanych części swojego dzieła, Lazenby 2018 ↓, s. 113–114.

Przypisy

  1. ↑ Dictionary 1849 ↓, s. 1286.
  2. ↑ Kulesza 2003 ↓, s. 134; Lazenby 2018 ↓, s. 110.
  3. ↑ Kęciek 2007 ↓, s. 165; Lazenby 2018 ↓, s. 110.
  4. ↑ a b Kęciek 2007 ↓, s. 165
  5. ↑ Chrzanowski 1998 ↓, s. 204; Goldsworthy 2022 ↓, s. 102.
  6. ↑ Chrzanowski 1998 ↓, s. 204.
  7. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 234; Chrzanowski 1998 ↓, s. 204.
  8. ↑ Dupuy i Dupuy 1999 ↓, s. 58; Lazenby 2018 ↓, s. 110–111.
  9. ↑ Kęciek 2007 ↓, s. 165; Lazenby 2018 ↓, s. 111.
  10. ↑ Mała encyklopedia 1988 ↓, s. 382; Lazenby 2018 ↓, s. 111, 171.
  11. ↑ Kęciek 2007 ↓, s. 164–165; Goldsworthy 2022 ↓, s. 102.
  12. ↑ Lazenby 2018 ↓, s. 111–112.
  13. ↑ Kęciek 2007 ↓, s. 165; Lazenby 2018 ↓, s. 111–112.
  14. ↑ Kęciek 2007 ↓, s. 165; Lazenby 2018 ↓, s. 113.
  15. ↑ Goldsworthy 2022 ↓, s. 103.
  16. ↑ Chrzanowski 1998 ↓, s. 208; Kęciek 2007 ↓, s. 166; Lazenby 2018 ↓, s. 113; Goldsworthy 2022 ↓, s. 106.
  17. ↑ Lazenby 2018 ↓, s. 113; Goldsworthy 2022 ↓, s. 103.
  18. ↑ Chrzanowski 1998 ↓, s. 208.
  19. ↑ Kęciek 2007 ↓, s. 166.
  20. ↑ Kęciek 2007 ↓, s. 166; Lazenby 2018 ↓, s. 114; Goldsworthy 2022 ↓, s. 106.

Bibliografia

  • Max Cary, Howard Hayes Scullard: Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna. przeł. Jerzy Schawkopf. T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. ISBN 83-06-01859-1.
  • Witold Chrzanowski: Rzym i Kartagina 280–241 p.n.e.. Kraków: Wydawnictwo „Spes”, b.d.w. [1998]. ISBN 83-87186-33-3.
  • Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. red. William Smith. T. III: Oarses–Zygia. London: John Taylor, Walton & Maberly, John Murray, 1849, s. 1286 (hasło Xanthippus).
  • Ernest R. Dupuy, Trevor N. Dupuy: Historia wojskowości: starożytność, średniowiecze, zarys encyklopedyczny. przeł. Marek Urbański. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, Oficyna Wydawnicza Rytm, 1999. ISBN 83-11-09079-3.
  • Adrian Goldsworthy: Upadek Kartaginy. Historia wojen punickich. przeł. Norbert Radomski i Janusz Szczepański. Wyd. I. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2022. ISBN 978-83-8188-634-5.
  • Zenon Gołaszewski: Imperium rzymskie od czasów najdawniejszych do pierwszych cesarzy. Wyd. I. Gdańsk: Wydawnictwo Wimana, 2021. ISBN 978-83-956706-4-0.
  • Maria Jaczynowska: Dzieje Imperium Romanum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11924-1.
  • Krzysztof Kęciek: Dzieje Kartagińczyków. Historia nie zawsze ortodoksyjna. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo „Attyka”, 2007. ISBN 978-83-89487-25-4.
  • Ryszard Kulesza: Sparta w V–IV wieku p.n.e. Warszawa: Mada, 2003. ISBN 83-86170-91-3.
  • John F. Lazenby: Pierwsza wojna punicka. Historia militarna. przeł. Tomasz Ładoń. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2018. ISBN 978-83-7889-776-7.
  • Tadeusz Łoposzko: Starożytni piraci Morza Śródziemnego. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1994. ISBN 83-227-0665-0.
  • Mała encyklopedia kultury antycznej A–Z. red. Zdzisław Piszczek. Wyd. VI. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 382 (hasło Ksantippos). ISBN 83-01-03529-3.
  • G.K. Tipps. The Defeat of Regulus. „The Classical World”. Nr 4. T. 96, s. 375–385, 2003. ISSN 0009-8418.