Regionalizm (językoznawstwo)

Regionalizm – element językowy, cecha językowa (cecha wymowy, wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa itp.) właściwa dla mowy mieszkańców pewnego regionu^[1][2][3].

Regionalizmy są zwykle dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu dziesiątków lat i spotykają się z aprobatą normatywną^[1]. Niektóre regionalizmy przenikają z czasem do języka ogólnego^[4]. Zachowanie regionalizmów uchodzi za świadectwo bogactwa języka, sprzyjające jego różnorodności, a także za odzwierciedlenie historii i kultury danego regionu^[5][6]. Nawet w obliczu zaniku dialektów tradycyjnych (na korzyść języka ogólnego) wśród użytkowników polszczyzny utrzymują się cechy regionalne, zwłaszcza w zakresie leksyki^[7]. Najczęściej są to elementy języka potocznego, raczej niespotykane w formalnych wypowiedziach pisemnych^[8].

Regionalizmy często mają podłoże dialektalne; bywa też, że są to zapożyczenia charakterystyczne dla danego regionu (przede wszystkim pożyczki rosyjskie, niemieckie, francuskie), a niektóre z nich to kontynuacje archaizmów^[9][10].

Synonimem terminu „regionalizm” jest „prowincjonalizm”^[11], to drugie określenie jest jednak używane rzadko (bądź całkowicie nieużywane) ze względu na towarzyszące mu ujemne nacechowanie^[12][1].

W terminologii polskiej rozróżnia się dialektyzmy, które są cechami gwarowymi, i regionalizmy, czyli formy lokalne, które wchodzą w skład języka ogólnopolskiego^[13]. Według tej klasyfikacji do regionalizmów zalicza się elementy językowe, które występują w mowie potocznej warstw wykształconych danego regionu^[9]. Można też przyjąć, że chodzi o elementy spotykane w języku wszystkich mieszkańców regionu, zarówno w mowie, jak i w piśmie^[5]. Regionalizmy uchodzą przeważnie za część normy użytkowej polszczyzny ogólnej, choć nie są w powszechnym obiegu na całym terytorium języka^[14][5]. Dialektyzmy to natomiast wtręty gwarowe, tj. cechy właściwe dla gwar ludowych i nieakceptowane przez wzorce języka literackiego^[15][16]. Regionalizmy stanowią zatem „ogniwo pośrednie między składnikami języka ogólnego a elementami dialektów ludowych”^[5]. Regionalizmy odgranicza się również od tzw. błędów językowych, czyli wszelkich nienormatywnych elementów spotykanych w obiegu językowym, nienoszących znamion form lokalnych^[17].

Granica między regionalizmem a dialektyzmem nie zawsze jest łatwa do sprecyzowania^[18].

W szerszym ujęciu mianem regionalizmów określa się ogólnie elementy językowe o charakterze regionalnym, w tym te pozbawione sankcji normatywnej^[1][14]. Regionalizmy (i prowincjonalizmy) bywają także definiowane jako elementy regionalne, które występują poza obręb języka literackiego (np. na gruncie rumuńskim)^[3]. W terminologii czeskiej pod pojęciem regionalizmów rozumie się dialektyzmy, których zasięg wykracza poza granice dialektów lokalnych^[19].

Są to różnice w wymowie^[20].

Przykłady: cechą regionalną południowopolską jest artykulacja połączeń -nk- i -ng- zawsze z tylnojęzykowym dźwiękiem ŋ.: [okieŋko], [firaŋka], [baŋk], [balaŋga]. Na północy Polski (i w wymowie nienacechowanej) głoska ŋ, występuje przed k, g tylko w wyrazach obcych ([baŋk], [balaŋga)], choć i w tych wypadkach zdarza się wymowa z n (uchodząca za mniej poprawną: [bank], [balanga]); w wyrazach rodzimych słychać w tym regionie zawsze [nk]: [okienko], [firanka], [poranka]. Wymowa udźwięczniająca jest charakterystyczna dla południa i zachodu Polski, wymowa ubezdźwięczniająca – dla północy. W normie wzorcowej mieści się też wymawianie bądź niewymawianie dźwięcznego h, a także przedniojęzykowego ł. Dźwięczne h i przedniojęzykowe ł są charakterystyczne dla Kresów Wschodnich, ich brak – dla reszty kraju.

Są to różnice w słownictwie^[21].

Przykłady: krakowskie bil – słonina, grysik – kasza manna, poznańskie pyry – ziemniaki, chabas – mięso, białostockie przynuka – zachęcanie do posiłku, kozytac – łaskotać, warszawskie schaboszczak, śląskie gruba – kopalnia. Najczęstsze spośród nich są regionalizmy semantyczne (inne lub dodatkowe znaczenie danego wyrazu). Przykłady: krakowskie drzewko – choinka, bańka – bombka na choinkę, poznańskie góra – strych, haczyk – pogrzebacz, białostockie gościniec – podarunek, mączka – miałki cukier, śląskie synek – chłopak.

Regionalizmy leksykalne dzielą się na^[5]:

• o podłożu gwarowym
• stanowiące kontynuację wyrazów staropolskich w ich pierwotnym znaczeniu, np. prawie – akurat
• zapożyczenia z języków obcych, np. plyndze

Są to różnice w formie wyrazów^[21].

Przykłady: częste w polszczyźnie południowej formy czasowników z pominiętym elementem -na- (np. błysła, prysł, sięgła), częstsze także formy czasowników z zaimkiem się (wrócić się, słuchać się, pytać się), zakończone spółgłoską twardą formy 1. osoby Ip i 3. osoby Im (typu kapę, łapą), a także różnice w przypisywaniu rodzaju gramatycznego pewnym rzeczownikom, np. krakowskie ta magiel, ta litra, białostockie ta kartofla, ten kieszeń, ta piec.

• regionalizmy składniowe – rzadkie.

Przykłady: białostockie podobny na kogoś, u mnie jest pytanie, poznańskie podobny komuś, szukać za czymś, co ja za to mogę?.

• regionalizmy fleksyjne – najrzadsze

Zobacz hasło regionalizm w Wikisłowniku

• dialekt

• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
• AndrzejA. Markowski AndrzejA., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9 .
• Regionalizmy, [w:] AndrzejA. Markowski AndrzejA., Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2010, ISBN 978-83-01-14198-1 .
• DanutaD. Bartol-Jarosińska DanutaD., Problematyka normatywna regionalizmów, „Poradnik Językowy”, 3/1988, s. 165–176 [dostęp 2024-06-28] .
• MonikaM. Szymańska MonikaM., Regionalizmy a dialektyzmy — rozróżnienie w literaturze przedmiotu i w świadomości użytkowników języka, „Język Polski”, 95 (4), 2015, s. 366–377, DOI: 10.31286/JP.95.4.7, ISSN 2720-1406 .