Stanisław Jankowski (architekt)

Ten artykuł dotyczy architekta i oficera WP, ps. „Agaton”. Zobacz też: inne osoby nazywające się Stanisław Jankowski.

Stanisław Jankowski

Agaton

kapitan artylerii
Data i miejsce urodzenia	29 września 1911 Warszawa
Data i miejsce śmierci	5 marca 2002 Warszawa
Przebieg służby
Lata służby	1939–1946
Siły zbrojne	Wojsko Polskie Polskie Siły Zbrojne Armia Krajowa
Jednostki	Gabinet Naczelnego Wodza
Stanowiska	adiutant osobisty Naczelnego Wodza
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa kampania wrześniowa powstanie warszawskie
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Stanisław Michał Jankowski, ps. „Burek”, „Agaton”, „Kucharski”, vel Stanisław Wszucki, vel Stanisław Kowalski, vel Stanisław Wiśniewski, vel Stanisław Zawadzki, vel Stanisław Brzózka (ur. 29 września 1911 w Warszawie, zm. 5 marca 2002 tamże) – polski architekt i urbanista, kapitan artylerii Wojska Polskiego, cichociemny, oficer Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, wywiadu Armii Krajowej, uczestnik kampanii wrześniowej, powstaniec warszawski, adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Znajomość języków: niemiecki, rosyjski^[1]. Zwykły Znak Spadochronowy nr 0953, Bojowy Znak Spadochronowy nr 1459^[2].

Urodził się w rodzinie Czesława^[3] i Elżbiety ze Śliwickich^[4] (1885–1974). Był bratem Andrzeja Jacka (1907–1940) i Marii (1914–1992)^[5]. Rodzina Jankowskich mieszkała na pierwszym piętrze oficyny kamienicy przy ul. Mokotowskiej 39 w Warszawie^[3]. Ukończył prywatne Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej przy ul. Klonowej 16^[6]. W 1929 roku podjął studia, najpierw na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Tam po ukończeniu studiów (1938) rozpoczął pracę jako asystent, przerwaną wybuchem II wojny światowej^[3]. W momencie rozpoczęcia studiów wstąpił do Korporacji Akademickiej Sarmatia (w 1992 uczestniczył w procesie jej reaktywacji). Po ślubie w 1936 z Zofią Garlicką (1912–1942)^[5][7] zamieszkali przy ul. Topolowej 8 (obecnie al. Niepodległości 216)^[3].

W czasie wojny obronnej 1939 w stopniu podporucznika przydzielony jako oficer zwiadowczy formowanej 1 baterii dywizjonu artylerii Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej Nr 3 w Wilnie. Po ataku ZSSR na Polskę przekroczył granicę i został internowany na Litwie. Wraz z grupą kolegów uciekł z obozu dla internowanych w Połądze i przedostał się przez Łotwę, Estonię do Szwecji, a stamtąd przez Danię, Holandię i Belgię 10 listopada 1939 dotarł do Francji. Tam wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Od 3 grudnia w Ośrodku Szkolenia Artyleryjskiego w Bressuire, później praktyka na linii Maginota, następnie od 7 maja 1940 w Coëtquidan^[8].

Po upadku Francji w czerwcu 1940 ewakuowany brytyjską korwetą, 21 czerwca 1940 dotarł do Plymouth (Wielka Brytania)^[9]. Przydzielony jako oficer zwiadowczy 1 baterii 1 Dywizjonu Artylerii Lekkiej 1 Brygady Strzelców w St Andrews w Szkocji^[10]. 21 czerwca 1940 Niemcy aresztowali w Warszawie jego ojca i brata, których następnie rozstrzelali w Palmirach^[9]. W sierpniu 1941 aresztowali jego żonę i jej matkę^[9]. Żona została zamordowana w 1942 w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau^[7].

Zgłosił się do służby w kraju. Przeszkolony ze specjalnością w wywiadzie na kursach specjalnych dla kandydatów na cichociemnych, m.in. wywiadu (Oficerski Kurs Doskonalący Administracji Wojskowej, Glasgow), spadochronowym i in. Zaprzysiężony na rotę ZWZ/AK 11 grudnia 1941 w Londynie, awansowany na stopień porucznika ze starszeństwem od 3 marca 1942^[8].

Skoczył ze spadochronem do Polski w nocy 3/4 marca 1942, w próbnym sezonie operacyjnym, w operacji lotniczej „Collar” na placówkę odbiorczą „Pole” w okolicach miejscowości Łosinno pod Wyszkowem^[11]. Razem z nim skoczyli: por. Jan Kochański ps. Jarema, kpt. Zygmunt Milewicz ps. Róg, kpt. Bohdan Piątkowski ps. Mak, por. Franciszek Pukacki ps. Gzyms, por. Jan Rogowski ps. Czarka^[12].

Po aklimatyzacji do realiów okupacyjnych przydzielony jako kierownik Wydziału Legalizacji i Techniki Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej. Podstawowym zadaniem wydziału była „legalizacja”, tj. zaopatrywanie innych komórek wywiadu w fałszywe dokumenty^[13], „pakowanie” konspiracyjnej poczty KG AK wysyłanej do Londynu oraz wykonywanie stacjonarnych i przenośnych skrytek na materiały wywiadowcze. W latach 1943–1944 wszystkie pracownie Wydziału wytwarzały ok. 1000 sztuk dokumentów miesięcznie^[14].

W Powstaniu Warszawskim od 2 sierpnia 1944 dowódca plutonu „Agaton” w batalionie „Pięść”^[15] Zgrupowania „Radosław”, który obsadził cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej^[15]. Po kilku dniach jego oddział przeszedł przez ruiny getta na Stare Miasto^[14]. W nocy z 13 na 14 sierpnia wraz z patrolem przedarł się ze Starego Miasta na Żoliborz z rozkazami dla płk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela”, po czym następnej nocy do oddziałów grupy „Kampinos” w Puszczy Kampinoskiej. Wrócił na Żoliborz i wraz z żołnierzami m.in. z grupy „Kampinos” wziął udział w nocy z 21 na 22 sierpnia w nieudanym ataku na Dworzec Gdański. Od 8 września 1944 służył w oddziale osłonowym Komendy Głównej AK. W czasie powstania siedem razy przechodził kanałami^[16]. 22 września odznaczony Krzyżem Walecznych po raz drugi, awansowany na stopień kapitana ze starszeństwem od 15 lipca 1944^[17].

Po upadku powstania adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, od 5 października w niemieckiej niewoli m.in. w oflagach: 73 Langwasser, od 12 kwietnia 1945 w oflagu oflagu IV C Colditz, od 20 kwietnia 1945 w oflagu Tittmonning, od 1 maja 1945 w oflagu Laufen, Stalag XVIII C (317) Altenmarkt im Pongau^[18]. 5 maja 1945 uwolniony na szosie tyrolskiej razem z gen. Komorowskim oraz innymi wyższymi oficerami AK przez żołnierzy amerykańskiej 103 Dywizji Piechoty^[17].^[8]

Od 12 maja 1945 w Londynie, nadal jako adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, po czterech miesiącach zwolniony na własną prośbę.

Ukończył roczne studium urbanistyczne na Uniwersytecie w Liverpoolu, w lipcu 1946 uzyskał dyplom Civic Design^[19]. W kwietniu 1946 spotkał w Londynie kolegę Stanisława Dziewulskiego, który przyjechał razem z kilkoma urbanistami z Warszawy na konferencję w Hastings^[20][21]. Po spotkaniu zwrócił się listownie do Biura Odbudowy Stolicy (BOS) z pytaniem o możliwość zatrudnienia i otrzymał odpowiedź pozytywną^[20][21].

Wrócił do Polski 8 września 1946, drogą morską przez Gdańsk^[20][21]. 15 września tego roku zgłosił się do pracy w BOS. Był zatrudniony w Pracowni Urbanistycznej Warszawy przekształconej później w Biuro Planowania Rozwoju Warszawy. W tym okresie był współautorem m.in. Trasy W-Z, MDM oraz kolejnych opracowań Planu Perspektywicznego Rozwoju Warszawy i Warszawskiego Zespołu Miejskiego. Przez 18 lat mieszkał z rodziną na osiedlu domków fińskich na osiedlu Jazdów^[14].

W latach 1960–1961 przebywał w Iraku. Z zespołem polskich urbanistów opracował plany rozwoju miast: Mosul, Karbala i Basra. W latach 1964–1965 kierownik polskiego zespołu opracowującego plany odbudowy miasta Skopje w Jugosławii (obecnie stolica Macedonii Północnej), zniszczonego przez trzęsienie ziemi w 1963 roku, za co został odznaczony srebrnym medalem miasta Skopje.

W latach 1971–1972 w polskiej grupie urbanistów opracowującej plan odbudowy miasta Chimbote w Peru, także zniszczonego przez trzęsienie ziemi. W latach 1975–1977 ekspert Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie do spraw budowy domków mieszkalnych dla ofiar bombardowań w Wietnamie Północnym.

Współautor projektu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie^[22]. Wystąpił w filmie dokumentalnym pt. Cichociemni z 1989^[23]. W roku 1995 otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Warszawy^[24]. Otrzymał także tytuł członka honorowego Towarzystwa Urbanistów Polskich^[25].

Zmarł 5 marca 2002 w Warszawie, pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim (kwatera Aleja D, nr 57)^[26].

Drugą żoną Stanisława Jankowskiego była Hanna z domu Woyzbun (1926–1995). Mieli troję dzieci: Michała, matematyka, informatyka i działacza opozycji demokratycznej w PRL^[27], oraz Piotra (ur. 1949) i Hannę (ur. 1953)^[28].

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (25 lipca 1994)^[29]
• Order „Sztandar Pracy” II klasy (22 lipca 1952)^[30]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1979)^[31]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1949)^[32]
• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (1944)^[31]
• Krzyż Walecznych (dwukrotnie: 1944, 1946)^[31]
• Medal Wojska (czterokrotnie, 15 sierpnia 1948)^[31]
• Krzyż Armii Krajowej (1968)^[31]
• Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1986)^[31]
• Złota Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1970)^[31]
• Złota Odznaka „Odbudowy Warszawy” (23 kwietnia 1950)^[31]
• Złota Odznaka SARP (1977)^[31]
• Srebrna Odznaka SARP (1972)^[31]
• Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Urbanistów Polskich (1986)^[31]
• Srebrna Odznaka Towarzystwa Urbanistów Polskich (1973)^[31]
• Odznaka Zasłużony Pracownik Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska (1974)^[31]
• Złota Odznaka „Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego” (1975)^[31]
• Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Przyjaciół Warszawy (1988)^[31]
• Srebrny Medal miasta Skopje za projekt odbudowy miasta (1964)^[31]

• Państwowa Nagroda Artystyczna I stopnia w dziale architektury (zespołowa) za prace nad Trasą W-Z i Mariensztatem (29 lipca 1950)^[33]

• Nagroda Państwowa I stopnia (zespołowa) za projekt i realizację pierwszego zespołu centrum Warszawy - M.D.M. (1952)^[34]

• Nagroda zespołowa I stopnia Ministra Budownictwa za Plan perspektywiczny Warszawy i Warszawski Zespół Miejski (dwukrotnie: 1960, 1969)^[31]

• Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy za wybitne zasługi dla miasta (1975)^[31]

• Od 2009 jest patronem skweru położonego pomiędzy ulicami: Browarną, Karową, Dobrą i Gęstą na warszawskim Powiślu.
• W 2020 na rogu ulic Browarnej i Karowej odsłonięto jego pomnik^[35].

• Adolf Ciborowski, Stanisław Jankowski, Warszawa odbudowana, Wydawnictwo „Polonia”, Warszawa 1962.
• Stanisław Jankowski, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie, Warszawa 1980.

• Organizacja i obsada Gabinetu NW 1939–1944, sygn. A.XII.1/47. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
• PiotrP. Stachiewicz PiotrP., Starówka 1944, Warszawa: MON, 1983, ISBN 83-11-06881-X, OCLC 69498128 . Brak numerów stron w książce
• 80-lecie Korporacji Akademickiej Sarmatia, Koło Filistrów K! Sarmatia, Warszawa 1988.

• Stanisław Jankowski „Agaton”
• Biogram na stronie Muzeum Powstania Warszawskiego
• Biogram na stronie elitadywersji.org