Ternate (lud)

Ternate
Czarno-białe zdjęcie przedstawia muzyka i grupę tancerek w tradycyjnym stroju Ternate.
Muzyk i grupa tancerek sułtana Ternate
Populacja

65 tys. (2016)[1]

Miejsce zamieszkania

Indonezja (Moluki Północne)

Język

ternate, malajski (lokalny), indonezyjski

Religia

islam, chrześcijaństwo (katolicyzm), wierzenia tradycyjne

Grupa

ludy północnohalmaherskie, Molukańczycy, Indonezyjczycy

Pokrewne

Tidore, Makian Luar, Galela

Ternate, także Tarnate (indonez. orang Ternate, suku Ternate[2]) – indonezyjska grupa etniczna pochodząca z prowincji Moluki Północne, rdzenna ludność wyspy Ternate[3]. Według danych szacunkowych z 2016 r. ich populacja wynosi 65 tys. osób[1]. Żyją w rozproszeniu na obszarze całej wschodniej Indonezji. Należą do grupy ludów północnohalmaherskich[4][5].

Posługują się językiem ternate, a także lokalnym malajskim i narodowym językiem indonezyjskim[6]. Są blisko spokrewnieni z ludnością Tidore, dzieląc z tą grupą związki historyczne, strukturę społeczną, a także wspólny rodowód językowy. Obie grupy zachowują jednak własną tożsamość etniczną. Na kulturę Ternate silniej wpłynęły kontakty z zachodnimi regionami archipelagu[7].

Z punktu widzenia antropologii fizycznej reprezentują typ indonezyjski[8]. Zostali poddani wczesnej modernizacji, jako pierwsi na Molukach[9]. Już przed przybyciem Europejczyków tworzyli złożone społeczeństwo, wykraczające poza organizację plemienną (jako nieliczni spośród ludów papuaskojęzycznych)[10]. O ile są językowo spokrewnieni z ludami papuaskimi z Nowej Gwinei, to badania genetyczne łączą tę grupę bliżej z ludami austronezyjskimi[11][12]. Historycznie rywalizujące ze sobą sułtanaty Ternate i Tidore sprawowały kontrolę nad handlem goździkami, a ich wpływy sięgały wyspy Celebes (Sulawesi), Filipin i Nowej Gwinei[13].

Wyznają przede wszystkim islam w odmianie sunnickiej. Potomkowie małżeństw mieszanych z Portugalczykami (Ternato-Portugalczycy) są katolikami[1].

Za rdzenną ludność Ternate (orang Ternate asli) uważa się te osoby, których przodkowie byli związani z wyspą od pokoleń i dla których język ternate jest językiem ojczystym (w odróżnieniu od późniejszej ludności napływowej – pendatang)[14]. Serwis Joshua Project podaje, że połowa populacji tej grupy etnicznej zamieszkuje wyspę Ternate, natomiast pozostałą jej część stanowią migranci[15]. Poza wyspą Ternate zamieszkują również Hiri oraz Talimau i Moari (w grupie wysp Kayoa)[16]. Według spisu ludności z 1930 roku duże skupiska ludu Ternate były obecne na wyspach Bacan i Obi oraz na zachodnim wybrzeżu Halmahery (i to one tworzyły większość całkowitej jego populacji)[2]. Wielu zamieszkuje prowincję Celebes Północny, gdzie osiedlili się kilkaset lat temu[17][18]. Poza tym są rozproszeni w różnych zakątkach wschodniej Indonezji[1].

Język i piśmiennictwo

Ich etniczny język (ternate) należy do grupy języków północnohalmaherskich (rodzina zachodniopapuaska), która to tworzy enklawę w obszarze zdominowanym przez języki austronezyjskie[19][20]. Historycznie rozpowszechnił się w roli regionalnej lingua franca, obejmując zasięgiem północną część Moluków[4][21]. Oprócz tego w użyciu jest język malajski, który współistniał z językiem ternate już za czasów Magellana (XVI wiek)[9]. Ludność wyspy wykształciła przedeuropejską tradycję literacką na bazie pisma arabskiego (XV w. lub wcześniej)[22][23]. W XX wieku dawna praktyka piśmiennicza zanikła, a do zapisu języka ternate zaczęto stosować alfabet łaciński[4].

Posługiwanie się językiem ternate jest jednym z wyznaczników ich tożsamości etnicznej[24]. Tradycyjny język traci jednak na znaczeniu społecznym, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Jest wypierany przez miejscowy wariant malajskiego[25], który stanowi główny język miasta Ternate[26], a także przez narodowy język indonezyjski, który jest stosowany w edukacji[19][25]. Pod koniec lat 90. XX wieku zaobserwowano, że terytorium języka ternate skupia się na obszarach wiejskich wyspy, gdzie wówczas pozostawał w ograniczonym użyciu jako język etniczny (nie wszędzie był preferowanym środkiem komunikacji); w mieście Ternate przeważa natomiast malajski Moluków Północnych, który staje się językiem pierwszym[6]. W regionie często bywa, że dzieci najpierw opanowują malajski, a swój język etniczny przyswajają dopiero w dalszej kolejności (w wieku 6–7 lat)[27].

W niepodległej Indonezji najpewniej osłabiło się użycie języka ternate w charakterze lingua franca[28]. Przez inne grupy etniczne (Tobelo, Sahu) ternate jest wykorzystywany jako język rytualny[29][30]. Jego najbliższym krewnym jest sąsiedni język tidore[20][16].

Historia

Meczet na wyspie Tidore lub Ternate
Taniec soya-soya

Zajmowali dominującą pozycję w Sułtanacie Ternate (XV–XX w.), który specjalizował się w handlu goździkami[4][31]. Państwo początkowo nosiło nazwę Gapi, a z czasem przyjęło nazwę Ternate[21]. Zainal Abidin (1486–1495?) był pierwszym władcą Ternate, który przyjął tytuł sułtana[21][32]. Dziś terytorium państwa Ternate wchodzi w skład Republiki Indonezji, a instytucje sułtanatu zostały zredukowane do roli folkloru[19][33].

Uważa się, że do ok. 1250 r. wyspy Ternate i Tidore były niezamieszkane[34]. Według lokalnej tradycji ludność Ternate przybyła z Jailolo na Halmaherze[35]. W czasach przedislamskich społeczeństwo wyspy dzieliło się na kilka grup: Tubo, Tobana, Tobanga, Toboleu. W ramach tych grup istniały podgrupy rodowe (soa), na czele których stali kepala soa. Grupa kilku kepala soa tworzyła jednostkę, której przewodził momole. Po nadejściu islamu czterech przywódców momole stworzyło konfederację, której przewodził kolano („król”)[36].

Ich dziedzictwo kulturowe czerpie z dorobku islamu i kultury zachodniej Indonezji[37][38] oraz tradycji przedislamskich[39]. Dawniej znajdowali się pod wpływem muzułmańskich Jawajczyków oraz Portugalczyków i Holendrów[19]. Sami także wywarli szeroki wpływ polityczny[4], oddziałując na inne ludy północnohalmaherskie, jak np. Tobelo[40][41] i Sahu[42]. Ekspansja państwa Ternate obejmowała północną część Halmahery, wyspy na południe od Ternate oraz wschodnie wybrzeże wyspy Celebes[19]. Mitologia Minahasa, jednej z grup etnicznych północnego Celebesu, wskazuje na historyczne związki między tym ludem a Ternate, co zaznaczyło się również na poziomie leksykalnym[43][44]. Wraz z Tidore rozprzestrzeniali islam na wybrzeża Nowej Gwinei i inne obszary dzisiejszej wschodniej Indonezji[45][46]. Byli zaangażowani w handel niewolnikami[31][47].

Wyznają islam w odmianie sunnickiej[4]. Przyjęli islam jako pierwsi w archipelagu Moluków[48]. Według różnych opinii i kryteriów islam dotarł na te tereny w VIII, XIII lub XV w.[3][49], przy czym za prawdopodobny okres uchodzi w szczególności XV wiek[50]. Równolegle z islamem występują elementy tradycyjnych wierzeń i praktyk (wiara w duchy, instytucja szamanów, kapliczki jako miejsca kultu – jere)[39][51]. Panuje wiara w różnego rodzaju niematerialne byty (duchy przodków – wonge, zjawy strzegące wiosek – doku, strażnicy – delike, duchy lasu – jin oraz niewidzialne istoty zwane moro, zbliżone do ludzi)[52][53]. Oprócz nowoczesnej medycyny ceni się rodzime obrzędy i zabiegi lecznicze[39]. Jeszcze pod koniec XX wieku w trudno dostępnej wsi Tubo zachowały się pewne przedislamskie zwyczaje, które zanikły w innych częściach wyspy[54].

Gospodarka i społeczeństwo

Współczesna gospodarka opiera się na produkcji kopry. Rozwinęli rolnictwo (ryż, bataty, maniok), wydobycie sago i rybołówstwo[4]. Wykształcili tradycje morskie i żeglarskie[55]. Podstawowe składniki diety wśród mieszkańców wsi to maniok i kukurydza, pewne znaczenie mają też banany, kolokazja i słodkie ziemniaki. Warzywa i mięso (z wyjątkiem ryb) spożywa się sporadycznie. Dawniej zasadniczą rolę odgrywało sago, które było sprowadzane z zewnątrz. Rola ryżu jest ograniczona. Na wsi hoduje się też drób, kozy i inne zwierzęta[56].

Wsie na wyspie Ternate liczą od 200 do 5 tys. mieszkańców[19]. Rdzennie występował system soa, czyli patrylinearnych jednostek pokrewieństwa[57]. Terytorialne społeczności wiejskie składają się z małych rodzin[4]. Lokalizacja małżeństwa różna – współmałżonkowie zamieszkują u rodziców żony lub męża (rzadziej)[57]. Zdarza się poligynia[4][57]. Istnieje tradycja małżeństw aranżowanych, dzisiaj rzadziej praktykowana. W mieście Ternate wielu pracuje w administracji i handlu[57].

Długą tradycję ma uprawa przypraw korzennych, która przyciągnęła na wyspę przybyszy z różnych części świata, m.in. Chin i Europy[36]. W czasach historycznych państwo Ternate było potęgą polityczną oraz czołowym producentem goździków[13][58]. W okresie kolonialnym wyspa stanowiła regionalną siedzibę administracji holenderskiej i w niepodległej Indonezji pozostaje głównym ośrodkiem polityczno-ekonomicznym północnych Moluków[59][60]. W populacji wyspy przeważający udział ma ludność napływowa[59]. Znaczące grupy migrantów to m.in. Tobelo, Ambończycy, ludność Manado i Sangir[61].

Zobacz też

Zobacz hasło Ternate w Wikisłowniku
  • Buru
  • Minahasa
  • Gorontalo
  • Sangir

Przypisy

  1. ↑ a b c d Tiernatancy. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2022-08-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-14)]. (ros.).
  2. ↑ a b E.K.M. Masinambow: Ternatans. W: Frank M. LeBar (red.): Ethnic Groups of Insular Southeast Asia. T. 1: Indonesia, Andaman Islands, and Madagascar. New Haven: Human Relations Area Files Press, 1972, s. 120. ISBN 978-0-87536-403-2. OCLC 650009. (ang.).
  3. ↑ a b Melalatoa 1995 ↓, s. 833.
  4. ↑ a b c d e f g h i Michaił Anatoljewicz Czlenow: Tiernatcy. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow: Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 526. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. [dostęp 2024-07-15]. (ros.).
  5. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 474. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. [dostęp 2024-07-15]. (ros.).
  6. ↑ a b Rika Hayami-Allen: A Descriptive Study of the Language of Ternate, the Northern Moluccas, Indonesia. University of Pittsburgh, 2001, s. 9–10. OCLC 903635866. [dostęp 2024-07-15]. (ang.).
  7. ↑ van Fraassen 1993 ↓, s. 273.
  8. ↑ RobertR. Blust RobertR., The Austronesian languages, wyd. popr., Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013 (Asia-Pacific Linguistics 008), s. 9, ISBN 978-1-922185-07-5, OCLC 851066712 [zarchiwizowane z adresu 2022-11-22]  (ang.).
  9. ↑ a b Yoshida 1980 ↓, s. 46.
  10. ↑ JozefJ. Genzor JozefJ., Jazyky sveta: história a súčasnosť, wyd. 1, Bratislava: Lingea, 2015, s. 423, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358  (słow.).
  11. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 137–138.
  12. ↑ KuldeepK. Bhatia KuldeepK., SimonS. Easteal SimonS., Robert L.R.L. Kirk Robert L.R.L., A Study of Genetic Distance and the Austronesian/Non-Austronesian Dichotomy, [w:] PeterP. Bellwood, James J.J.J. Fox, DarrellD. Tryon (red.), The Austronesians: Historical and Comparative Perspectives, Canberra: ANU E Press, 2006, s. 195–206, DOI: 10.22459/A.09.2006.10, ISBN 978-1-920942-85-4, OCLC 225298720, JSTOR: j.ctt2jbjx1.13 [dostęp 2022-12-03]  (ang.).
  13. ↑ a b JohnJ. Braithwaite JohnJ. i inni, Anomie and Violence: Non-truth and Reconciliation in Indonesian Peacebuilding, Canberra: ANU E Press, 2010, s. 197, DOI: 10.26530/OAPEN_458801, ISBN 978-1-921666-23-0, OCLC 516510060, JSTOR: j.ctt24hf62 [dostęp 2022-10-21]  (ang.).
  14. ↑ Kiem 1993 ↓, s. 99, 122–123 (przyp. 4).
  15. ↑ Ternate in Indonesia. Joshua Project. [dostęp 2020-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-18)]. (ang.).
  16. ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
  17. ↑ Parengkuan 1983 ↓, s. 52.
  18. ↑ Zaelany i Augustina 1995 ↓, s. 22.
  19. ↑ a b c d e f van Fraassen 1993 ↓, s. 274.
  20. ↑ a b David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Ternate, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2022-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06]  (ang.).
  21. ↑ a b c Willem HuibertW.H. Rassers Willem HuibertW.H., Ternate, [w:] Martijn TheodoorM.T. Houtsma i inni red., The Encyclopaedia of Islām: A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan Peoples, t. 4: S–Z, Leyden: E. J. Brill Limited, 1934, s. 726–727, OCLC 39715711 [dostęp 2024-07-28]  (ang.).
  22. ↑ Warnk 2010 ↓, przyp. 2, s. 112. [...] Ternate and Tidore languages were thus the only Papuan languages which developed indigenous literary traditions that today are almost forgotten. The use of Arabic script shows the deep roots of Islam in the culture of these states.
  23. ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430. By at least the late 15th century, these West Papuan languages, Ternatese and Tidorese, were being written with a modified Arabic-based script, which was already fully developed when the Portuguese reached Ternate in 1512. (These were thus the only indigenously written Papuan languages at the time of European contact.)
  24. ↑ Kiem 1993 ↓, s. 123 (przyp. 4).
  25. ↑ a b MahdiM. Ahmad MahdiM. i inni, Pemertahanan bahasa Ternate pada masyarakat multilingual, „International Seminar Prasasti III: Current Research in Linguistics”, 2016, s. 466–473  (indonez.).
  26. ↑ Documentation of Ternate Malay. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2020-02-19]. (ang.).
  27. ↑ Scott H. Paauw: The Malay contact varieties of eastern Indonesia: A typological comparison. The State University of New York at Buffalo, 2009, s. 47. OCLC 6002898562. [dostęp 2022-12-28]. (ang.).
  28. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 184.
  29. ↑ Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990, s. 14, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2022-08-07]. (ang.).
  30. ↑ Leontine E. Visser, Clemens L. Voorhoeve: Sahu-Indonesian-English dictionary and Sahu grammar sketch. Dordrecht: Foris Publications, 1987, s. 10–11, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 126. DOI: 10.1163/9789004487574. ISBN 90-6765-222-9. OCLC 17209362. (ang.).
  31. ↑ a b Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 105.
  32. ↑ Anton Olegowicz Zacharow: Tiernatie. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2022-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-10-21)]. (ros.).
  33. ↑ Kiem 1993 ↓, s. 99.
  34. ↑ Moore 2003 ↓, s. 59.
  35. ↑ Leif Asplund: Noun categorisation in North Halmahera. Stockholm University, 2015, s. 4. OCLC 1234535828. [dostęp 2023-09-16]. (ang.).
  36. ↑ a b Melalatoa 1995 ↓, s. 834.
  37. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 138.
  38. ↑ Moore 2003 ↓, s. 61.
  39. ↑ a b c van Fraassen 1993 ↓, s. 276.
  40. ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430.
  41. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Tobieło. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 533. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. [dostęp 2024-07-15]. (ros.).
  42. ↑ Visser 1997 ↓, s. 181.
  43. ↑ Schouten 2004 ↓, s. 218.
  44. ↑ David Henley. A superabundance of centers: Ternate and the contest for North Sulawesi. „Cakalele”. 4, s. 39–60, 1993. OCLC 773559335. [dostęp 2022-12-04]. [zarchiwizowane z adresu 2022-12-04]. (ang.). 
  45. ↑ Leonard Andaya: The Spread of Islam. W: World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. T. 10. New York: Marshall Cavendish, 2008, s. 1336–1337. ISBN 978-0-7614-7643-6. OCLC 80020223. [dostęp 2022-09-13]. Cytat: The Moluccan kingdoms of Ternate and Tidore then brought the new faith to their subject islands farther east and to the coasts of Papua. (ang.).
  46. ↑ Leonard Y. Andaya: The Introduction, Spread, and Circulation of Islam up to the Early Colonial Period in Southeast Asia. W: Syed Muhammad Khairudin Aljunied (red.): Routledge Handbook of Islam in Southeast Asia. Abingdon–New York: Routledge, 2022, s. 13–29. DOI: 10.4324/9780429275449-3. ISBN 978-0-429-27544-9. OCLC 1268545559. (ang.).
  47. ↑ BilveerB. Singh BilveerB., Papua: Geopolitics and the Quest for Nationhood, New Brunswick: Transaction Publishers, 2008, s. 27, DOI: 10.4324/9781315125985, ISBN 978-1-4128-1206-1, OCLC 779183241 [dostęp 2020-05-03]  (ang.).
  48. ↑ Ternate Island, [w:] Encyclopædia Britannica, 1 marca 2016 [dostęp 2020-02-18] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-18]  (ang.).
  49. ↑ Putuhena 1980 ↓, s. 264.
  50. ↑ Visser 1997 ↓, s. 182.
  51. ↑ Kiem 1993 ↓, s. 96–101.
  52. ↑ Sienkiewicz 2016 ↓, s. 38.
  53. ↑ Bubandt 2009 ↓, s. 302.
  54. ↑ Kiem 1993 ↓, s. 101.
  55. ↑ Liebner 1993 ↓, s. 52.
  56. ↑ van Fraassen 1993 ↓, s. 274–275.
  57. ↑ a b c d van Fraassen 1993 ↓, s. 275.
  58. ↑ Muzaffar HusainM.H. Syed Muzaffar HusainM.H., Syed SaudS.S. Akhtar Syed SaudS.S., B.D.B.D. Usmani B.D.B.D. (red.), Concise History of Islam, New Delhi: Vij Books India Pvt Ltd, 2011, s. 332, ISBN 978-93-82573-47-0, OCLC 868069299  (ang.).
  59. ↑ a b van Fraassen 1984 ↓, s. 779.
  60. ↑ Visser 1989 ↓, s. 81.
  61. ↑ John Pieris: Tragedi Maluku: Sebuah Krisis Peradaban – Analisis Kritis Aspek: Politik, Ekonomi, Sosial-Budaya dan Keamanan. Jakarta: Yayasan Obor Indonesia, 2004, s. 151. ISBN 979-461-513-7. OCLC 60193833. [dostęp 2024-07-26]. (indonez.).

Bibliografia

  • Peter Bellwood: The archaeology of Papuan and Austronesian prehistory in the Northern Moluccas, Eastern Indonesia. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language II: Correlating archaeological and linguistic hypotheses. London–New York: Routledge, 1998, s. 128–140. DOI: 10.4324/9780203202913. ISBN 978-0-415-11761-6. OCLC 252876928. [dostęp 2022-09-03]. (ang.).
  • Nils Bubandt. Interview with an ancestor: Spirits as informants and the politics of possession in North Maluku. „Ethnography”. 10 (3), s. 291–316, 2009. DOI: 10.1177/1466138109339044. ISSN 1466-1381. OCLC 5919357958. JSTOR: 24048101. (ang.). 
  • Christiaan F. van Fraassen: Ternatan-Tidorese. W: Richard Y. Weekes (red.): Muslim Peoples: A World Ethnographic Survey. Wyd. 2. T. 2. Westport, CT: Greenwood Press, 1984, s. 779–783. ISBN 0-313-24640-8. OCLC 9970261. (ang.).
  • Christiaan F. van Fraassen: Ternatan/Tidorese. W: David Levinson (red.): Encyclopedia of World Cultures. T. 5: East and Southeast Asia. Boston, MA: G.K. Hall, 1993, s. 273–276. ISBN 0-8168-8840-X. OCLC 22492614. [dostęp 2022-12-27]. (ang.).
  • Christian Kiem. Re-lslamization among Muslim Youth in Ternate Town, Eastern Indonesia. „Sojourn: Journal of Social Issues in Southeast Asia”. 8 (1), s. 92–127, 1993. ISSN 0217-9520. OCLC 6015360249. JSTOR: 41035729. (ang.). 
  • Marian Klamer, Ger Reesink, Miriam van Staden: East Nusantara as a linguistic area. W: Pieter Muysken (red.): From Linguistic Areas to Areal Linguistics. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2008, s. 95–149, seria: Studies in Language Companion Series 90. DOI: 10.1075/slcs.90.03kla. ISBN 978-90-272-3100-0. OCLC 648344504. (ang.).
  • Horst Liebner. Istilah-istilah Kemaritiman dalam Bahasa-bahasa Buton . „Linguistik Indonesia”. 11 (1–2), s. 51–72, 1993. (indonez.). 
  • Ternate. W: M. Junus Melalatoa: Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L–Z. Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1995, s. 833–835. OCLC 1027453789. [dostęp 2022-12-27]. (indonez.).
  • Clive Moore, New Guinea: Crossing Boundaries and History, Honolulu: University of Hawaiʻi Press, 2003, DOI: 10.2307/j.ctvsrfkh, ISBN 0-8248-2485-7, OCLC 51613921, JSTOR: j.ctvsrfkh  (ang.).
  • Fendy E.W. Parengkuan: Orang Manado: sebuah gambaran singkat. W: Anhar Gonggong (red.): Seminar Sejarah Lokal Komunikasi Antar Daerah Sukubangsa dan Pembauran. Jakarta: Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi Sejarah Nasional, Direktorat Sejarah dan Nilai Tradisional, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1983, s. 51–64. OCLC 65070528. [dostęp 2023-09-07]. (indonez.).
  • M. Shaleh A. Putuhena: Sejarah agama Islam di Ternate. W: E. K. M. Masinambow (red.): Halmahera dan Raja Ampat: konsep dan strategi penelitian. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1980, s. 263–276. OCLC 7407482. (indonez.).
  • Maria J. Schouten. Manifold connections: The Minahasa region in Indonesia. „South East Asia Research”. 12 (2), s. 213–235, 2004. DOI: 10.5367/0000000041524699. ISSN 0967-828X. OCLC 6559303421. JSTOR: 23750297. (ang.). 
  • Simona Sienkiewicz. Rola kosmosu i duchów w synkretycznych wierzeniach we wschodniej Indonezji na przykładzie Moluków oraz Moluków Północnych. „Magazyn antropologiczno-społeczno-kulturowy MASKA”. nr 29 (Kosmos – Astronomia – Ciała Niebieskie), s. 35–44, 2016. ISSN 1898-5947. OCLC 998368709. [dostęp 2023-05-22]. (pol.). 
  • Paul Michael Taylor. From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia). „Social Science & Medicine”. 27 (5), s. 425–436, 1988. DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6. ISSN 0277-9536. PMID: 3067356. OCLC 115847538. (ang.). 
  • Leontine E. Visser: Foreign Textiles in Sahu Culture. W: Mattiebelle Gittinger (red.): To Speak with Cloth: Studies in Indonesian Textiles. Los Angeles: Museum of Cultural History, University of California, 1989, s. 80–90. ISBN 978-0-930741-17-4. OCLC 20970370. [dostęp 2022-12-31]. (ang.).
  • Leontine E. Visser: Ritual Performance and Images of Good Governance in Halmahera. W: Michael Hitchcock, Victor T. King (red.): Images of Malay-Indonesian Identity. Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1997, s. 180–200. ISBN 978-983-56-0026-5. OCLC 36647780. (ang.).
  • Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
  • Holger Warnk. The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920. „Indonesia and the Malay World”. 38 (110), s. 109–134, 2010. DOI: 10.1080/13639811003665454. ISSN 1363-9811. OCLC 4839504188. (ang.). 
  • Shuji Yoshida. Folk Orientation in Halmahera with Special Reference to Insular Southeast Asia. „Senri Ethnological Studies”. 7, s. 19–88, 1980. DOI: 10.15021/00003412. ISSN 1340-6787. [dostęp 2022-10-19]. [zarchiwizowane z adresu 2022-10-19]. (ang.). 
  • Andy Ahmad Zaelany, Augustina: Mobilitas penduduk Kepulauan Sangihe-Talaud: tinjauan sejarah. W: Aswatini Raharto (red.): Migrasi Kembali Orang Sangir-Talaud dari Pulau-pulau di Wilayah Filipina. Jakarta: Puslitbang Kependudukan dan Ketenagakerjaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PPT-LIPI), 1995, s. 17–40, seria: Seri penelitian PPT-LIPI 1995/2. OCLC 35743195. (indonez.).

Linki zewnętrzne

  • Christiaan F. van Fraassen, Ternatan/Tidorese, [w:] Encyclopedia of World Cultures [online], Encyclopedia.com [dostęp 2022-10-02]  (ang.).
  • Tiernatancy [online], Bolszaja rossijskaja encykłopiedija [dostęp 2022-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-14]  (ros.).
  • Ternate: The Capital of North Maluku [online], East-Indonesia.info [dostęp 2022-10-02]  (ang.).
  • Suku Ternate. „Doa 40 Hari”. 2013 (2), 2013-06-30. Yayasan Lembaga SABDA (YLSA). [dostęp 2020-02-19]. [zarchiwizowane z adresu 2020-02-18]. (indonez.). 
  • p
  • d
  • e
  • Galela
  • Isam (Pagu)
  • Kau (Kao)
  • Loloda (Loda)
  • Modole (Madole)
  • Sahu
  • Waioli
  • Tabaru (Tobaru)
  • Tobelo
  • Togutil (Tugutil, Tobelo Dalam)
  • Ternate
  • Tidore
  • Makian Luar