Wrotycz

Wrotycz
Ilustracja
Wrotycz pospolity
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Asteroideae

Rodzaj

wrotycz

Nazwa systematyczna
Tanacetum L.
Sp. Pl. 843. 1753
Typ nomenklatoryczny

Tanacetum vulgare L.[3]

Synonimy
  • Balsamita Mill.
  • Gymnocline Cass.
  • Hemipappus K.Koch
  • Omalanthus Less.
  • Omalotes DC.
  • Pontia Bubani
  • Psanacetum (Less. ex DC.) Spach
  • Pyrethrum Zinn
  • Spathipappus Tzvelev
  • Vogtia Oberpr. & Sonboli
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Wrotycz maruna
Tanacetum bipinnatum
Wrotycz balsamiczny

Wrotycz (Tanacetum L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje ok. 140[4]–160[5] gatunków. Rośliny te występują w strefie umiarkowanej[6] półkuli północnej – w Europie, północnej Afryce, Azji oraz w Ameryce Północnej[4][5]. W Polsce jako gatunki rodzime rosną: wrotycz baldachogroniasty T. corymbosum i wrotycz pospolity T. vulgare, natomiast jako zdziczałe i zadomowione: wrotycz maruna T. parthenium i wrotycz marunolistny T. parthenifolium[7]. Rośliny z tego rodzaju rosną jako introdukowane w południowej części Ameryki Północnej, w Ameryce Południowej, w południowej Azji, w Australii i Nowej Zelandii oraz we wschodniej Afryce[4].

Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne (np. wrotycz maruna T. parthenium, wrotycz gęsty T. densum), wykorzystywane jako lecznicze i surowiec do pozyskania związków o działaniu insektobójczym (wrotycz starcolistny T. cinerariifolium)[8].

Morfologia

Wrotycz Haradjana
Wrotycz szkarłatny
Pokrój
Zwykle aromatyczne i kłączowe byliny, rzadziej rośliny roczne i półkrzewy o pędach pojedynczych lub liczniejszych, wzniesionych, podnoszących się lub płożących, rozgałęziających się u nasady lub w części szczytowej (albo dwojako), owłosionych lub nagich[5][9][9], zwykle do 1 m wysokości[8].
Liście
Skrętoległe, rzadko odziomkowe, częściej łodygowe (czasem obu rodzajów), ogonkowe lub siedzące, o blaszkach w zarysie jajowatych do łopatkowatych i zazwyczaj podzielonych pierzasto 1–3-krotnie, na skraju całobrzegich, ząbkowanych lub karbowanych[5][9].
Kwiaty
Zebrane w koszyczki kwiatowe czasem rozwijające się pojedynczo na szczytach gałązek, ale zazwyczaj tworzące baldachogroniaste kwiatostany złożone[5][9], często od góry ułożone w jednej płaszczyźnie (spłaszczone)[9]. Okrywy zwykle dzwonkowate[9], półkuliste lub miseczkowate, osiągają od kilku do kilkudziesięciu mm średnicy[5]. Listki okrywy ułożone są w kilku rzędach i jest ich kilkadziesiąt, mają nierówną długość i na brzegu są łuskowate. Dno koszyczka jest płaskie, półkuliste lub stożkowate, bez plewinek. Kwiatów języczkowatych na brzegu koszyczka czasem brak, zwykle wyrastają w jednym lub dwóch rzędach. Są żeńskie i płodne. Ich korona ma barwę białą lub czerwoną, rzadko żółtą. Kwiaty rurkowate są liczne, obupłciowe, z koroną żółtą, zwieńczoną 5 trójkątnymi łatkami[5][9].
Owoce
Wydłużone, kanciaste (z 5–10 żebrami) lub zaokrąglone na przekroju niełupki, gładkie lub gruczołowate, puch kielichowy w postaci łusek lub zupełnie zredukowany[5].

Systematyka

Wrotycz wielkolistny
Wrotycz baldachogroniasty
Pozycja systematyczna

Rodzaj z podplemienia Anthemidinae, plemienia Anthemideae, podrodziny Asteroideae i rodziny astrowatych Asteraceae[10].

Wykaz gatunków[4][11]
  • Tanacetum abrotanifolium (L.) Druce – wrotycz bylicolistny
  • Tanacetum abrotanoides K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum achilleifolium (M.Bieb.) Sch.Bip.
  • Tanacetum akinfiewii (F.N.Alex.) Tzvelev
  • Tanacetum alatavicum Herder
  • Tanacetum albanicum (Markgr.) Barina
  • Tanacetum albipannosum Hub.-Mor. & Grierson
  • Tanacetum alyssifolium (Bornm.) Grierson
  • Tanacetum annuum L.
  • Tanacetum archibaldii Podlech
  • Tanacetum argenteum (Lam.) Willd.
  • Tanacetum armenum (DC.) Sch.Bip.
  • Tanacetum artemisioides Sch.Bip. ex Hook.f.
  • Tanacetum atkinsonii (C.B.Clarke) Kitam.
  • Tanacetum aucheri DC.
  • Tanacetum aucherianum (DC.) Sch.Bip.
  • Tanacetum audibertii DC.
  • Tanacetum aureum (Lam.) Greuter, M.V.Agab. & Wagenitz
  • Tanacetum bachtiaricum Mozaff.
  • Tanacetum balsamita L. – wrotycz balsamiczny[7], w. bełżyna[11]
  • Tanacetum balsamitoides Sch.Bip.
  • Tanacetum baltistanicum Podlech
  • Tanacetum bamianicum Podlech
  • Tanacetum barclayanum DC.
  • Tanacetum bipinnatum Sch.Bip.
  • Tanacetum budjnurdense (Rech.f.) Tzvelev
  • Tanacetum cadmeum (Boiss.) Heywood
  • Tanacetum canescens DC.
  • Tanacetum cappadocicum (DC.) Sch.Bip.
  • Tanacetum changaicum (Krasch. ex Grubov) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum chitralense (Podlech) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum cilicium (Boiss.) Grierson
  • Tanacetum cinerariifolium (Trevis.) Sch.Bip. – wrotycz starcolistny
  • Tanacetum coccineum (Willd.) Grierson – wrotycz szkarłatny
  • Tanacetum corymbiforme (Tzvelev) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum corymbosum (L.) Sch.Bip. – wrotycz baldachogroniasty
  • Tanacetum crassipes (Stschegl.) Tzvelev
  • Tanacetum daghestanicum (Boiss.) Chandjian
  • Tanacetum densum (Labill.) Sch.Bip. – wrotycz gęsty
  • Tanacetum depauperatum (Post) Grierson
  • Tanacetum dumosum Boiss.
  • Tanacetum eginense (Hausskn. ex Bornm.) Grierson
  • Tanacetum elbursense Mozaff.
  • Tanacetum emodi R.Khan
  • Tanacetum erzincanense Korkmaz, Kandemir & Ilhan
  • Tanacetum falconeri Hook.f.
  • Tanacetum galae (Popov) Nevski
  • Tanacetum germanicopolitanum (Bornm. & Heimerl) Grierson
  • Tanacetum ghoratense Podlech
  • Tanacetum gracilicaule (Rouy) Franco
  • Tanacetum griffithii (C.B.Clarke) Muradyan
  • Tanacetum haradjanii (Rech.f.) Grierson – wrotycz Haradjana
  • Tanacetum haussknechtii (Bornm.) Grierson
  • Tanacetum heterotomum (Bornm.) Grierson
  • Tanacetum hissaricum (Krasch.) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum hololeucum (Bornm.) Podlech
  • Tanacetum joharchii Sonboli & Kaz.Osaloo
  • Tanacetum karelinii Tzvelev
  • Tanacetum kaschgarianum K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum kelleri (Krylov & Plotn.) Takht.
  • Tanacetum kittaryanum (C.A.Mey.) Tzvelev
  • Tanacetum kotschyi (Boiss.) Grierson
  • Tanacetum krylovianum (Krasch.) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum lanuginosum Sch.Bip. & Herder
  • Tanacetum larvatum (Pant.) Hayek
  • Tanacetum leptophyllum (Steven ex M.Bieb.) Sch.Bip. – wrotycz delikatny
  • Tanacetum macrocephalum Pamp.
  • Tanacetum macrophyllum (Waldst. & Kit.) Sch.Bip. – wrotycz wielkolistny
  • Tanacetum marionii (Albov) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum maymanense Podlech
  • Tanacetum microphyllum DC.
  • Tanacetum mikeschinii (Tzvelev) Takht.
  • Tanacetum millefolium (L.) Tzvelev – wrotycz wielolistny
  • Tanacetum mindshelkense Kovalevsk.
  • Tanacetum mucroniferum Hub.-Mor. & Grierson
  • Tanacetum mucronulatum (Hoffmanns. & Link) Heywood
  • Tanacetum munzurdaghensis Yıld.
  • Tanacetum musilii (Velen.) Soldano
  • Tanacetum nitens (Boiss. & Noë) Grierson
  • Tanacetum nivale Sch.Bip.
  • Tanacetum niveum (Lag.) Sch.Bip.
  • Tanacetum nuristanicum Podlech
  • Tanacetum odessanum (Klokov) Tzvelev
  • Tanacetum oltense (Sosn.) Grierson
  • Tanacetum oxystegium (Sosn.) Grierson
  • Tanacetum paczoskii (Zefir.) Tzvelev
  • Tanacetum pakistanicum Podlech
  • Tanacetum paleaceum Podlech
  • Tanacetum paradoxum Bornm.
  • Tanacetum partheniifolium (Willd.) Sch.Bip. – wrotycz marunolistny
  • Tanacetum parthenium (L.) Sch.Bip. – wrotycz maruna
  • Tanacetum petrareum (C.Shih) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum peucedanifolium (Sosn.) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum pinnatum Boiss.
  • Tanacetum polycephalum Sch.Bip.
  • Tanacetum porphyrostephanum (Rech.f.) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum poteriifolium (Ledeb. ex Nordm.) Grierson
  • Tanacetum praeteritum (Horw.) Heywood
  • Tanacetum pulchellum (Turcz. ex DC.) Sch.Bip.
  • Tanacetum pulchrum (Ledeb.) Sch.Bip.
  • Tanacetum punctatum (Desr.) Grierson
  • Tanacetum richterioides (C.Winkl.) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum robustum Hook.f. & Thomson ex C.B.Clarke
  • Tanacetum roylei (DC.) Podlech
  • Tanacetum salsugineum Podlech
  • Tanacetum sanguineum (Parsa) Parsa
  • Tanacetum santolina C.Winkl.
  • Tanacetum saryarkense Kamelin
  • Tanacetum saxicola (Krasch.) Tzvelev
  • Tanacetum scopulorum (Krasch.) Tzvelev
  • Tanacetum sericeum (Adams) Sch.Bip.
  • Tanacetum silaifolium (Steven ex DC.) Sch.Bip.
  • Tanacetum silvicola Podlech
  • Tanacetum sinaicum (Fresen.) Delile ex K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum sipikorense (Bornm.) Grierson
  • Tanacetum sonbolii Mozaff.
  • Tanacetum songaricum (Tzvelev) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum sorbifolium (Boiss.) Grierson
  • Tanacetum stapfianum (Rech.f.) Podlech
  • Tanacetum stoliczkae (C.B.Clarke) R.Khan
  • Tanacetum tabrisianum (Boiss.) Sosn. & Takht.
  • Tanacetum tanacetoides (DC.) Tzvelev
  • Tanacetum tarighii Sonboli
  • Tanacetum tatsienense (Bureau & Franch.) K.Bremer & Humphries
  • Tanacetum tenuissimum (Trautv.) Grossh.
  • Tanacetum tirinense Podlech
  • Tanacetum tomentellum (Boiss.) Grierson
  • Tanacetum transiliense Herder
  • Tanacetum tricholobum (Sosn. ex Manden.) Chandjian
  • Tanacetum trifoliolatum Podlech
  • Tanacetum ulutavicum Tzvelev
  • Tanacetum uniflorum (Fisch. & C.A.Mey. ex DC.) Sch.Bip.
  • Tanacetum vahlii DC.
  • Tanacetum vulgare L. – wrotycz pospolity
  • Tanacetum yabrudae (Mouterde) Charpin & Dittrich
  • Tanacetum zahlbruckneri (Nábělek) Grierson
  • Tanacetum zangezuricum Chandjian

Zastosowanie

Niektóre gatunki ze względu na swoje efektowne kwiatostany i liście są uprawiane jako ogrodowe rośliny ozdobne. W zależności od gatunku są w Polsce całkowicie, lub częściowo odporne na mróz. Najlepiej rosną w pełnym słońcu, na przepuszczalnych glebach[6]. Do częściej uprawianych w ogrodach (nie tylko w Polsce) gatunków należą: wrotycz szkarłatny T. coccineum, wrotycz maruna T. parthenium, wrotycz starcolistny T. cinerariifolium. Różne gatunki wykorzystywane są jako rośliny aromatyczne i lecznicze. Liście wrotycza balsamicznego T. balsamita służą do aromatyzowania Ale. Koszyczki wrotycza maruny wykorzystywane są jako lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy przy bólach migrenowych i menstruacyjnych. Wrotycz baldachogroniasty T. corymbosum dostarcza oleju o działaniu przeciwbakteryjnym. Szeroko wykorzystywany jest wrotycz pospolity T. vulgare do aromatyzowania potraw, jako roślina kosmetyczna, lecznicza, do wykonywania aborcji[12].

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15]  (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-22].
  4. ↑ a b c d Tanacetum L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-04-07] .
  5. ↑ a b c d e f g h Linda E.L.E. Watson Linda E.L.E., Tanacetum Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-04-07] .
  6. ↑ a b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
  7. ↑ a b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 174, ISBN 978-83-62975-45-7 .
  8. ↑ a b Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 372. ISBN 0-333-74890-5.
  9. ↑ a b c d e f g ZhuZ. Shi ZhuZ., Christopher J. Humphries & Michael G.Ch.J.H.& M.G. Gilbert Christopher J. Humphries & Michael G.Ch.J.H.& M.G., Tanacetum Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-04-07] .
  10. ↑ Genus Tanacetum L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2023-04-07].
  11. ↑ a b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 174. ISBN 978-83-925110-5-2.
  12. ↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 904, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
  • J9U: 987007558433605171
Identyfikatory zewnętrzne:
  • EoL: 59478
  • Flora of China: 132267
  • Flora of North America: 132267
  • GBIF: 3118160
  • identyfikator iNaturalist: 54521
  • IPNI: 98394-3
  • ITIS: 36321
  • NCBI: 99105
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30005379-2
  • Tela Botanica: 87289
  • identyfikator Tropicos: 40009910
  • USDA PLANTS: TANAC
  • CoL: 7SCM