Fočanska republika

Foča je tokom Narodnooslobodilačke borbe, u periodu 20. januara do 10. maja 1942. godine, bila centar slobodne teritorije, nazivane i „Fočanska republika“, u kojoj je boravio Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, Centralni komitet KPJ i druge institucije Narodnooslobodilačkog pokreta. Tokom njihovog boravka u Foči su nastali i tzv „Fočanski propisi“, koji su bili veoma značajni za organizovanje organa vlasti na oslobođenoj teritoriji.

Glavni članak: Gušenje ustanka u istočnoj Bosni

U vreme osovinske operacije gušenja ustanka u istočnoj Bosni, bataljon „Vojvoda Momčilo“ Durmitorskog partizanskog odreda, pod komandom Obrada Cicmila, zauzeo je Foču, 20. januara 1942. godine, pošto su prethodno četničke jedinice napustile grad i otišle u Goražde. Prilikom nailaska Narodnooslobodilačke vojske u Foču, na mostu je još uvek bilo leševa muslimana ubijenih od četnika, a i ispod mosta zakačenih na delove mosta.^[1]

Dva dana po oslobođenju grada, u njega su stigli Moša Pijade, Mitar Bakić i Marijan Stilinović, a 25. januara su stigli i ostali članovi Vrhovnog štaba NOP i DVJ i Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, predvođeni Josipom Brozom Titom. Oni su smestili u hotel „Gerstel“ u centru Foče i tu su boravili do 10. maja 1942. godine.

Glavni članak: Fočanski propisi

Dolaskom Vrhovnog štaba i Centralnog komiteta KPJ u Foču, ona je tada postala centar velike slobodne teritorije, nazivane i „Fočanska republika“. Oni su odatle rukovodili Narodnooslobodilačkom borbom u čitavoj Jugoslaviji.

Vrhovni štab NOP i DVJ je tokom boravka u Foči aktivno radio na organizaciji ustanka: nastavljeno je stvaranje Dobrovoljačke vojske Jugoslavije; napisan je i objavljen „Statut proleterskih narodnooslobodilačkih udarnih brigada“; odlučeno je da se formiraju Operativni štabovi za Bosansku krajinu, Hercegovinu i istočnu Bosnu; formirana je Glavna intendantura Vrhovnog štaba; propisane su oznake za komandni kadar i ustanovljeno je zvanje narodnog heroja Jugoslavije; odlučeno je da se formira Druga proleterska udarna brigada; pokrajinskim rukovodstvima date su direktive za stvaranje pokretnih udarnih i omladinskih bataljona; naređeno je formiranje vojnopozadinskih komandi i vojnih sudova u brigadama i odredima.

U Foči su nastali tzv „Fočanski propisi“, koji je februara 1942. godine izdao Vrhovni štab, a napisao Moša Pijade. Oni su sadržali dva značajna uputstva o radu i razvoju narodne vlasti:

• „Zadaci i ustrojstvo Narodnooslobodilačkih odbora“
• „Uputstva za rad Narodnooslobodilačkih odbora u oslobođenim krajevima“

Deo ovih dokumenata štampan je u „Biltenu Vrhovnog štaba“, u organu CK KPJ „Proleteru“, listovima „Narodni borac“ i „Partizanski sanitet“, koji su izlazili u Foči.

Na sednici održanoj 4. aprila 1942. godine, Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije ocenio je razvoj Narodnooslobodilačke borbe, ukazao na propuste i zastranjivanja u pojedinim regionima i odlučio da se to energično suzbije i da se proširi platforma Narodnooslobodilačke borbe. Iz Foče je Josip Broz uspostavio radio-vezu sa Kominternom i radio na međunarodnom afirmisanju Narodnooslobodilačkog pokreta.

U gradu je po oslobođenju organizovana Komanda mesta, a za komandanta je bio određen Mitar Bakić. Pri ovoj komandi radile su krojačka, obućarska, pekarska i druge radionice. Pored ovoga, u gradu i široj okolini bila je razvijena svestrana aktivnost:

• izabrani su gradski i sreski Narodnooslobodilački odbori
• izabrani su sreski odbori narodne omladine
• održan je zbor Antifašističkog fronta žena istočne Bosne
• oživljene su saobraćajna, zanatska, poštansko-komunikaciona, kulturno-prosvetna i fiskulturna delatnost
• formirane su četiri omladinske brigade: Prva fočanska omladinska brigada (ušla u sastav Prve proleterske brigade), Druga fočanska omladinska brigada, Miljevinska omladinska brigada i Čelebička omladinska brigada.

U Foči je bila formirana i partizanska bolnica, koja je kasnije prerasla u Centralnu bolnicu NOVJ, a njen načelnik je bio Gojko Nikoliš, učesnik španskog građanskog rata i narodni heroj. Pored njega u bolnici su radili doktori - brat i sestra Đura i Julka Mešterović, bračni par Sima i Olga Milošević, Đani Popović i dr. U ovoj bolnici lečili su se i promrzli učesnici Igmanskog marša, tzv „Igmanci“, kao i borci iz drugih jedinica.

Partizani su imali sasvim drugačiji odnos prema muslimanskom stanovništu od četnika. U vremenu kada je u Foči bio Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske svakodnevno je deljeno siromašnom muslimanskom stanovništvu 3.000 obroka hrane dnevno.^[1]

Glavni članci: Borbe za Istočnu Bosnu 1942. i Dobrovoljačka vojska Jugoslavije

7. 2. 1942. Vrhovni štab NOP i DV Jugoslavije naredio Romanijskom partizanskom odredu da glavna dejstva usmeri ka Han-Pijesku, Vlasenici i reci Drini, sprečavajući prodor četnika ka Romaniji i Glasincu.^[2] 3. 3. Vrhovni štab naredio 2. proleterskoj brigadi da ovlada Glasincem i tu stvori čvrstu bazu, a potom prodire ka Vlasenici; da pristupi formiranju omladinskih četa, zatim četa i bataljona dobrovoljačkih jedinica; da razvija politički rad u masama: da obnavlja i učvršćuje NO odbore i narodnooslobodilačke organizacije.^[2]

4. 3. u istočnoj Bosni otpočela petnaestodnevna operacija u kojoj je Proleterska udarna grupa (2. proleterska brigada i tri bataljona 1. proleterske brigade), razbila više četničkih odreda - Višegradski, Krajiški, Rogatički, Srebrenički, Vlasenički i Zvornički - i oslobodila više mesta (Vlasenicu, Srebrenicu, Bratunac).^[2] 20. marta četnički major Radoslav Đurić javlja pukovniku Draži Mihailoviću da su pred partizanima napušteni Bratunac, Srebrenica i Drinjača i traži hitno pojačanje iz Srbije od 1000 ljudi.^[3]

Partizani su nastupali sa parolom »da raščiste Nedićevce kojih ima dosta u Bosni«.^[4] Ljudstvo u četničkim odredima ih je primilo sa simpatijama, i odbijali su da se bore protiv njih, jer su Srbi:

Pojedini komandanti oficiri čim su saznali za prisustvo partizana pitali su svoje ljudstvo hoće li se boriti protiv njih i svi bez razlike, sem Račićevih, izjavili su da se neće boriti jer su i partizani Srbi, a oni su pošli da se bore samo protiv ustaša.^[4]

– Izveštaj majora Radoslava Đurića od 26. marta 1942. Draži Mihailoviću o situaciji u istočnoj Bosni

Četnički major Radoslav Đurić ovako opisuje ulazak partizana u Vlasenicu:

U Vlasenici su odmah objavili da su je oslobodili od petokolonaša, a pored toga pozvali su muslimanski svet da im javi imena oficira koji su ih maltretirali i ubijali.^[4]

Prema izveštaj majora Đurića, partizani su ovladali celom teritorijom istočne Bosne gotovo bez ikakvog otpora:

Partizani drže sve do Drine, a mi smo se u poslednjem času (na 10 km ispred njih) prebacili u Srbiju. Dangić sa oficirima već je bio u Srbiji. Celom teritorijom su ovladali bez ikakvog otpora, sem manje čarke Račića kod Bratunca.^[4]

Od razbijenih četničkih snaga, formirani su dobrovoljački odredi: Rogatički, Vlasenički, Srebrenički i Krajiški, u sastavu NOVJ. 31. marta Tito obaveštava Operativni štab NOP i DO za Bosansku Krajinu o povoljnom razvoju situacije u Istočnoj Bosni:

Situaciju u Istočnoj Bosni riješili smo potpuno u našu korist, Očistili smo četnička uporišta: Vlasenicu, Miliće, Srebrenicu, Bratunac, Fakoviće, Drinjaču. Jedinice smo formirali u dobrovoljačku vojsku. Rogatica, Han Pijesak i Olovo su blokirani.^[5]

– Josip Broz Tito

Time je značajno proširena partizanska republika u istočnoj Bosni.

Glavni članci: Misija Hidra i Terence Atherton

U periodu od 19. marta do 26. aprila 1942. godine u Foči su boravili članovi britanske vojne misije „Hidra“, predovđene majorom Terensom Atertonom. Oni su 25. februara stupili u kontakt sa Mošom Pijadom na Žabljaku, i on ih je uputio u oslobođenu Foču. Oni su se odmah po dolasku u Foču sastali sa Vrhovnim komandantom NOP i DVJ Josipom Brozom Titom, koji ih je upoznao sa vojno-političkom situacijom u Jugoslaviji. Oni su u Foči ostali do 26. aprila, kada su, zajedno sa generalom bivše Jugoslovenske vojske Ljubom Novakovićem, otišli u nepoznatom pravcu.

Glavni članak: Treća neprijateljska ofanziva

Neposredno po partizanskom osvajanju istočne Bosne, od 8. travnja do 14. lipnja usledila je združena osovinska Operacija Trio, poznata kao Treća neprijateljska ofanziva.

U toku prolećne ofanzive italijanske snage su 10. maja 1942. godine prodrle u Foču. Na preostaloj slobodnoj teritoriji fočanskog sreza kod sela Vrbnice, vrhovni komandant NOP i DVJ, Josip Broz Tito, 17. juna 1942. godine formirao je Četvrtu proletersku crnogorsku brigadu, a 19. juna doneo odluku o pohodu grupe proleterskih brigada u zapadnu Bosnu.

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga četvrta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1986. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga treća). „Redakcija Vojne enciklopedije’’. Beograd, 1974. godina.

• Foča u Narodnooslobodilačkoj borbi

• Foča u drugom svetskom ratu (znaci.org)