Senjski Rudnik

Senjski Rudnik
Osnovni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Pomoravski
Opština	Despotovac
Stanovništvo
Stanovništvo (2022)	438
Geografija
Koordinate	43°59′28″N 21°34′05″E / 43.991°N 21.568166°E / 43.991; 21.568166
Nadmorska visina	666 m
Senjski Rudnik Senjski Rudnik (Srbije)
Ostali podaci
Poštanski kod	35234
Pozivni broj	035
Registarska oznaka	DE

Koordinate: 43° 59′ 28" SGŠ, 21° 34′ 05" IGD

Senjski Rudnik je naselje u Srbiji u opštini Despotovac u Pomoravskom okrugu. Udaljen je 20 kilometara od Despotovca i Ćuprije.^[1] U Senjskom Rudniku nalazi se istoimeni rudnik, najstariji aktivni rudnik mrkog uglja u Srbiji^[2], kao i najstarije rudarsko naselje u Srbiji^[1].

O vremenu otkrivanja ugljenih naslaga u ovom kraju postoji više varijanti, ali je najprihvatljivija „Priča starog rudara o nezdravom kamenu", Dragoslava Pandurovića, u knjizi „100 godina Senjskog rudnika (1853—1953)" u kojoj kaže da je ugalj pronašao njegov otac, Lazar Pandurović u okolini sela Senja 1849. godine, dok je sa svojim drugovima čuvao svinje u gustim bukovim šumama. On je kamenje neobičnog izgleda nazvao „nezdravo kamenje“, jer mu jedan od takvih slučajno pao u vetru, pri čemu mu se prvo „ukazala sjajna crvena užarena masa“, koja se zatim „pretvorila u gust sivi pepeo“. Lazar je u to vreme bio retko pismen i pametan čovek. U želji da sazna o čemu se radi odneo je nekoliko uzoraka u Ćupriju, a odatle su oni poslati u Beograd. Ministarstvo narodne privrede pozvalo je rudarskog inženjera Vasilija Božića iz Srema (tada u Austrougarska) i poslalo ga na ispitivanje terena.^[3]

S obzirom da je u to vreme sagrađena Topolivnica u Kragujevcu i da je moralo da se obezbedi gorivo za njen rad, „Popečateljstvo finansija-rudarsko odeljenje“ donelo je odluku da se otvori rudnik, na čelu sa stručnjakom Vasilije Božićem, dok je za nadzornika postavljen Lazar Pandurović. Novi rudnik je dobio ime „Majdan Aleksandrovac“ po imenu tadašnjeg knjaza srpskog Aleksandra Karađorđevića. Ovaj naziv rudnik je zadržao sve do Aleksandrovog svrgnuća 1858. godine, a 1860. godine rudnik dobija naziv Majdan kod Senja, dok je sadašnji naziv Senjski rudnik novijeg datuma.^[3]

Prvi radovi u rudniku su se ogledali u tome da se iskrči stoletna bukova i hrastova šuma da bi se probio put do sela, a ugalj otkopava površinski. Prema pisanim dokumentima prva pošiljka uglja za Topolivnicu u Kragujevcu je bila 12. maja 1854. godine i tom prilikom je otpremljeno 98 kola koja su nosila teret od 26.320 oka uglja. Ugalj se u to vreme kopao sezonski od proleća do jeseni, dok bi radovi u zimskom periodu prestajali. Anarhično i nestručno otkopavanje uglja u tom prvom periodu ubrzo je dovelo da velikog problema kod svih rudara, a to je jamski požar. Već 1856. godine u ondašnjem rudniku izbio je takav požar, koji se sa velikom mukom ugasio. No, pored svih problema u rudniku se vadio ugalj i slao u Topolivnicu u Kragujevac. Tako se kod državnih ograna sve više utvrđivala činjenica da ugljarska privreda mora da se razvija. Zbog toga je 1861. godine doneseno rešenje o izgradnji prvih zgrada u rudniku za smeštaj radnika i šupa za smeštaj uglja.^[4]

Prvo okno „Aleksandrovo“ bilo je slabo i nesigurno. Rudari su se pri ulasku u jamu krstili i čitali molitvu. Rastresitu zemlju su podupirali retkim stubovima, a ovo je dovodilo do teških nesreća, koje su izazivale veliki strah.^[3] Potkop, odnosno ulaz u rudnik, sagrađen je 1860. godine i zidan je u obliku luka od klesanog kamena. Bočni zidovi od lomnjenog kamena ispred ulaza su pod nagibom i u funkciji su konsolidacije terena i učvršćenja ulaznog luka u tunel. Upravna zgrada iznad ulaza je bondručne konstrukcije, koja se svojim centralnim isturenim delom oslonjena na luk. Sama zgrada sastoji se od jedne prostorije sa ulazom i tri prozora sa čeone strane. Ispred ulaza u potkop nalazi se manipulativni prostor veličine 50x60 m, koji je služio za utovar uglja, a osmi njih tu se nalazila baraka za održavanje i servisiranje mašina, kao i centralni magacin predstavljaju jedinstvenu celinu Aleksandrovog potkopa, koji je 1975.^[5]

Za ovaj rudnik je karakteristično da je od svog postanka, pa do danas, uvek bio u rukama države i njenih organa, sem u jednom kratkom periodu od 1869. do 1874. godine, kada je bio pod patronatom „Prve srpske banke“, ali se u ovom periodu nije moglo govoriti o nekom napretku, jer je jedini potrošač bio Topolivnica u Kragujevcu. Banaka je inverstirala u Senje sa okolnim terenom od milion kvadratnih metara, 125000 dinara, što joj je za 5650 metarskih centi uglja dobijenog do 1873. donelo svega 11.000 dinara. Pošto je pretrpela ogromnu štetu, zajedno s drugim još većim gubicima, banka je likvidirana, a Senje je ustupljeno državi.^[6] Tako se, 1874. godine Senje ponovo našlo u „u rukama“ Ministarstva finansija, koje je po saznanju da će se graditi pruga Beograd—Ćuprija—Niš, pozvalo, a s obzirom da tadašnja Srbija nije imala obrazovane rudare i geologe, pozvala, u to vreme cenjenog stručnjaka Feliksa Hofmana, banatskog Nemca^[7], da na prostoru rudnika prouči ugljeni predeo i predloži ograničenje rudnog prostora za državu.^[4]

Ovaj inženjer obavio je svoj zadatak u periodu od juna do avgusta 1874. godine, a 1875. godine svoje mišljenje i nalaz dostavio je Ministarstvu finansija. U ovom periodu je važno da polako raste broj radnika, ko i broj objekata pored rudnika. Nakon puštanja u rad pruge Beograd-Ćuprija-Niš (1884. godine), došlo se do saznanja da se proširuje broj potrošača senjskog uglja, a za to je zaslužna železnica. Zato je bilo potrebno izgraditi prugu uskog koloseka Ćuprija — Senjski Rudnik, koja je puštena u rad 1892. godine, a 1908. godine ova pruga je produžena do Ravne Reke.^[4]

Sa izgradnjom pruge, Senjski Rudnik počinje brže da se razvija. Transoprt uglja je mnogo brži i ekonomičniji, izgrađuju se novi stanovi, izgrađena je i puštena u rad osnovna škola (1869. godine). 1891. godine osnovana je britanska kasa u kojoj su radnici izdvajali 1% zarade. U to vreme 1894. godine, brigu o razvoju i radu Senjskog Rudnika preuzima Direkcija državnih železnica. Da bi se ugalj lakše prodavao u Ćupriji je 1897. godine podignuta Briketnica, 1899. godine i prva mašinska separacija. Kako su radovi u jami stalo napredovali, 1898. godine otpočela je izgradnja novog okna — „Joksimović“.^[4]

Početkom 20. veka Senjski Rudnik je postao najveći i najperspektivni rudnik mrkog uglja u zemlji. 21. jula 1903. godine se dogodila velika rudarska nesreća, kada je cela smena poginula. Povodom te nesreće meštani su 1906. godine Crkvu Svetog Prokopija, a 21. jul je počeo da se obeležava kao dan rudara. Nekoliko dana posle nesreće tj. 6. avgusta u znak protesta podignut je štrajk, koji je trajao do 15. avgusta. Zbog tog štrajka za vreme komunizma, kao dan rudara umesto Svetog Prokopija, slavio se 6. avgust, da bi se krajem 90-ih godina 20. veka ponovo, nezvanično ponovo počeo da se slavi Sveti Prokopije, zaštitnik rudara. Danas je Sveti Prokopije i slava celog naselja.^[4]

Rudarski inženjer Petar Ilić je 1903. godine pokrenuo rudarski časopis „Rudarski glasnik“. U to vreme Senjski Rudnik je sa Vrškom Čukom bio prvi izvoznik uglja. 1908. godine rudnik je dobio električno osvetljenje iz električne centrale u Ravnoj Reci.^[4]

Za vreme Prvog svetskog rata Senjski Rudnik je bio pod bugarskom okupacijom, ali je upravljenje rudnikom i njegovom proizvodnjom bilo u rukama Nemaca. Posle oslobođenja nastavilo se sa obnovom i razvojem Senjskog Rudnika. Osnovan je 1923. godine fudbalski klub „Rudar“, koji je jedan među najstarijim klubovima u Srbiji. 1924. i 1925. godine je izvršeno betoniranje novog izvoznog okna, a i postavljenje novog izvoznog tornja sa parnim izvoznim strojem koji su dobijeni iz rudnika u Vrdniku. Izvozni stroj je danas u funkciji i jedan je od nekoliko simbola ovog rudarskog naselja. 1930. godine na račun ratnih reparacija nabavljena je i puštena u rad nova termoelektrana koja je radila sve do 1974. godine kada je demontirana. 1934. godine je izgrađena kanalizacija u Senjskom Rudniku, a 1936. i 1937. godine dalekovod Senjski Rudnik - Ćuprija.^[4]

Pre početka Drugog svetskog rata u Senjskom Rudniku većina radnika je bila iz neposredne okoline, zatim iz okoline Užica, Vranja, nešto iz Like i Hrvatskog Zagorja. Rudnik se tokom rata nalazio pod upravom Nemaca. Odmah po dolasku okupatora sačinjeni su spiskovi za likvidaciju ljudi iz Ravne Reke, Senjskog Rudnika i ostalih rudarskih naselja. U spiskovima su se nalazila imena svih naprednih rudara, učesnika radničkog pokreta i članova i rukovodilaca sindikata. Krajem maja 1941. godine, u Sisevac je došao španski borac Branko Krsmanović iz Gornje Mutnice i održao sastanak sa grupom rudara. Izvođene su sabotaže kvarova na mašinama, drvnoj žičari Troglan Bare — Senjski Rudnik, da bi se smanjio izvoz uglja i što manje uglja stavilo na raspoloženje okupatoru.^[8]

Oslobođen je 15. oktobra 1944. godine, a 29. juna 1945. godine formirano je preduzeće „Senjsko resavski rudnici mrkog ugalja“, u čijem sastavu su ušli Senjski Rudnik sa Ravnom Rekom, Resavicom i Sisevcem. Već 1945. godine rađena su nova istraživanja u tzv. „Lipovom dolu“.^[4]

U posleratnoj obnovi i izgradnji države Senjski Rudnik je ima značajno mesto, jer je svojim ugljem doprinosio ekonomskom prosperitetu i razvoju. Naselje je preraslo u rudarski gradić sa razvijenom infrastrukturom.^[4] Imalo je železničku prugu, dve bolnice, od kojih je jedna po opremljenosti hirurgije bila odmah uz Vojnomedicinsku akademiju, radile su termoelektrane, štamparija, bioskop.^[1]

U Senjkom Rudniku su snimljeni film i televizijska serija „Petrijin venac“, u režiji Srđana Karanovića, po istoimenom delu književnika i akademika Dragoslava Mihailovića.^[1]

Aleksandrov potkop, manipulativni prostor za utovar uglja, sa upravnom zgradom, barakom za održavanje mašina i centralni magacin, predstavljaju su zaštićeni spomenik kulture rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu od 1975.

U Senjskom Rudniku još uvek radi parna mašina za prevoz rudara u jamu, napravljena 1872. godine u Gracu u austrougarskoj fabrici „Jožef Kereši“. Najpre je instalirana u rudniku Vrdnik na Fruškoj gori 1876. godine, gde je radila sve do 1922. godine, kada je prebačena u Senjski Rudnik.^[9]

Muzej ugljarstva je otvoren 1980. godine, a od 1983. godine, zajedno sa neposrednom okolinom proglašen spomenikom kulture od velike važnosti za Republiku Srbiju. Osnovan je radi prikazivanja rudarsko–tehničko–istorijskog razvoja našeg rudnika i ostalih rudnika Srbije. Izlozbeni prostor grada–muzeja iznosi 550 m², na kome prikazan je tehnički i istorijski razvoj rudarstva, i izloženi rudarski alat iz antičkog i rimskog doba, zatim prost i mehanizovani rudarski alat, zbirke lampi za osvetljenje u rudnicima, rudarske mašine za mehanizovano otkopavanje uglja, geološko–rudarske karte, zatim zbirke fotografije sa rudarskim motivima i zbirka arhivske građe vezane za rudarstvo.^[10]

U toku je realizacija projekta „Senjski Rudnik - eko muzej“ čiji je cilj da se zaštiti i očuva prirodno i kulturno nasleđe najstarijeg aktivnog rudnika mrkog uglja u Srbiji, zaustave propadanje i depopulacija, rehabilitacijom naselja Senjski Rudnik.^[2]

U naselju Senjski Rudnik živi 475 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 41,4 godina (39,8 kod muškaraca i 43,1 kod žena). U naselju ima 220 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,70. Prema popisu iz 2002. bilo je 595 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 722 stanovnika), da bi se njihov broj smanjio na 438 stanovnika prema Popisu iz 2011. godine.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja četiri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka

Demografija Godina Stanovnika 1948. 942 [11] 1953. 1487 1961. 1564 1971. 993 1981. 802 1991. 722 722 2002. 596 595

Etnički sastav prema popisu iz 2002.
Srbi			538	90.42%
Muslimani			10	1.68%
Romi			9	1.51%
Jugosloveni			9	1.51%
Albanci			8	1.34%
Slovenci			5	0.84%
Hrvati			3	0.50%
Crnogorci			2	0.33%
Makedonci			1	0.16%
Goranci			1	0.16%
Bugari			1	0.16%
nepoznato			5	0.84%

• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Satelitska mapa (Wikimapia)
• Gugl satelitska mapa (Maplandia)
• Plan naselja na mapi (Mapquest)
• Senjski Rudnik: Sećanje na prohujala vremena (B92, 6. jul 2013)
• Nezvanična internet prezentacija naselja Senjski Rudnik
• Senjski Rudnik odumire („Večernje novosti“, 12. avgust 2013)

p • r • u Naseljena mesta opštine Despotovac
Balajnac • Bare • Beljajka • Bogava • Brestovo • Bukovac • Veliki Popović • Vitance • Vojnik • Grabovica • Dvorište • Despotovac • Židilje • Zlatovo • Jasenovo • Jezero • Jelovac • Lipovica • Lomnica • Makvište • Medveđa • Miliva • Panjevac • Plažane • Popovnjak • Ravna Reka • Resavica • Resavica (selo) • Senjski Rudnik • Sladaja • Stenjevac • Strmosten • Trućevac