Epos (gr. έπος, epos „słowo”), także: ‘epopeja’, ‘poemat heroiczny’, czasem również ‘poemat epicki’ – jeden z głównych i najstarszych gatunków epiki[1]. Tradycyjne eposy to dłuższe poematy narracyjne o specyficznej konstrukcji elementów świata przedstawionego, podporządkowanej funkcji parenetycznej i afirmującej etos społeczności, w której zostały napisane. Eposy charakteryzują również: typ bohatera (heros, początkowo król bądź rycerz, później także heros duchowy; postać programowo idealizowana), podniosły rejestr stylistyczny, koncepcja podmiotu twórczego (narracja trzecioosobowa) oraz tworzywo poetyckie (początkowo autorzy eposów sięgali najczęściej po zdarzenia mityczne bądź legendarne, do „czasu ojców”, później także po wydarzenia historyczne)[2]. Obejmuje utwory najczęściej poetyckie, np. Iliada[3], Odyseja[3], choć eposami (epopejami) nazywa się także powieści o rozmachu epickim, ukazujące dzieje życia legendarnych, częściowo lub całkiem historycznych bohaterów lub też opowieść o prapoczątkach jakiegoś narodu, a także omawia początki kultów religijnych. Często opowiadają nie tylko o postaciach ludzkich, ale też boskich, magicznych czy demonicznych (np. Ramajana)[3]. Najwcześniejsze eposy mają charakter zbioru opowieści mitycznych i wywodzą się często z czasów, w których grupa ich autorów nie znała pisma. Epos doby pisma wykształcił odmianę historyczną, ukazującą wydarzenia jeszcze nieprzebrzmiałe (np. poematy Samuela Twardowskiego, Transakcyja wojny chocimskiej Wacława Potockiego), a także biblijną, która za pomocą środków biblijnych przedstawia losy bohaterów Pisma św., zwłaszcza Chrystusa, ale też całą historię świętą (odmianę tę reprezentują np. Chrystiada Marca Girolama Vidy, Raj utracony Johna Miltona)[2].
Prostszą, krótszą odmianą jest poemat epicki (np. Beowulf). Często głównym wątkiem eposu jest historia jednego rodu panującego (Pieśń o Nibelungach) lub dzieje życia jednego niezwykłego heroicznego bohatera (Odyseja), ale może on też przedstawiać opowieść o całym ludzie (Kalevala), o jego początkach (Eneida), także o jego bogach (Dzieje Dionizosa, Edda) i przodkach (eposy Hezjoda). Dawne eposy i poematy epickie przeznaczone były do recytowania lub do śpiewania, często zawierały elementy rytuałów i były używane w celach religijnych. Stanowiły też często zapis religii i mitologii danego ludu, jego wartości moralnych, obyczajowości i najstarszego języka.
Wergiliusz, autor EneidyWydanie Pana Tadeusza, polskiej epopeji narodowej
Za ostatnią „żywą epopeję” uważa się nawiązującą do początków buddyzmu tybetańskiegoEpopeję o Królu Gesarze. Wśród Tybetańczyków i Mongołów znaleźć można około 140 pieśniarzy, którzy zajmują się tą balladą. Eposy powstałe w czasach późniejszych (począwszy od czasów rzymskich, ale i np. Raj utracony i Pan Tadeusz) są dziełami czysto literackimi, które nie wywodzą się bezpośrednio z ustnej tradycji epickiej.
Eposy były pisane przy użyciu różnych form wersyfikacyjnych. Eposy greckie oraz rzymskie były układane iloczasowym heksametrem daktylicznym[4], bez podziału na strofy i bez rymu.
Dew--steeped, and grasses, and the rippling streams,
A diamond sparkle flinging,--the clear air
Suddenly 'gan to thicken. Cloud was none,
Nor gentlest waft of wind, that from afar,
O'er sea, or desert, might that gloom have brought.[8]
(Edwin Atherstone, Israel in Egypt, Book fourteenth)
W Polsce eposy pisze się przeważnie trzynastozgłoskowcem rymowanym parzyście. W ten sposób pisał między innymi Wacław Potocki. Tradycyjnie rymowanym trzynastozgłoskowcem tłumaczono także starożytny heksametr.
Wacław Potocki
Już we trzech częściach Turczyn rozpościera świata
Ta sekcja od 2013-12 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
XI tabliczka Eposu o Gilgameszu z opisem potopu; zbiory British Museum
↑Andrzej Bukowski: Życie i twórczość Aleksandra Majkowskiego. literat.ug.edu.pl. [dostęp 2016-11-14]. (pol.).
↑Robert Graves: Biała bogini. Gramatyka historyczna mitu poetyckiego. Przełożył Ireneusz Kania. Warszawa: Aletheia, 2000, s. 29-54. ISBN 978-83-61182-17-7.
↑ abcWiktor Jarosław Darasz: Mały przewodnik po wierszu polskim. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 2003, s. 150. ISBN 83-900829-6-9.
↑The Foreign Quarterly Review, Tom 24. books.google.pl. s. 215. [dostęp 2016-11-14]. (ang.).
↑Centenera, Martín del Barco. portalguarani.com. [dostęp 2016-11-23]. (hiszp.).
↑Ewa Łukaszyk: Wyspa kobiety czy wyspa czystości. Polemika wokół sebastianizmu w epice portugalskiej przełomu XVI i XVII wieku, w: Archipelagi wyobraźni: z dziejów toposu wyspy w kręgu literatur romańskich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 60.
↑The ancient Portugal reborn in the Brazil”: The myth of Portuguese-Brazilian Empire in the epic poem Caramuru by Santa Rita Durão. estudosculturais.com. [dostęp 2016-11-14]. (port.).
↑ abPrzemysław Mroczkowski: Historia literatury angielskiej. Zarys. Wrocław: Ossolineum, 1981, s. 239-246. ISBN 83-04-00784-3.
↑Agnieszka Kwiatkowska: Oświeceniowe rozważania o eposie. Dyskusja wokół Pułtawy i Jagiellonidy. pressto.amu.edu.pl. [dostęp 2016-11-14]. (pol.).
↑Nordens guder. Et episk digt af Oehlenschläger. Archive.org. [dostęp 2016-11-19]. (duń.).
↑Adam Oehlenschlaeger: The Gods of the North. An Epic Poem. Translated by William Edward Frye, William Pickering, London. books.google.pl, 1845. [dostęp 2016-11-20]. (ang.).
↑Charles William Sutton: Fitchett, John. W: Dictionary of National Biography. T. 19. Smith, Elder & Co, 1889. (ang.). Brak numerów stron w książce