Kolaboracija četnika s fašističkom Italijom

Kolaboracija četnika s fašističkom Italijom odvijala se tokom okupacije Jugoslavije u Drugom svetskom ratu, od partizanskog ustanka 1941. do kapitulacije Italije 1943. godine. Predstavlja bitan aspekt kolaboracije četnika sa snagama Osovine u Drugom svjetskom ratu.

Iako su četnici Draže Mihailovića formalno bili deo savezničke koalicije, četnički odredi na teritoriji italijanske okupacione zone (Hercegovina, Crna Gora, Lika, Dalmacija...) bili su legalizovani kod Talijana, dobijajući hranu, oružje i municiju, a ponekad i novčana primanja.^[1] Legalizovane četničke jedinice Italijani su službeno nazvali Dobrovoljačkom antikomunističkom milicijom (ital. Milizia Volontaria Anti-Comunista, skraćeno MVAC), čija je osnovna svrha bila borba protiv partizanskog otpora. General Edmund Glaise-Horstenau, njemački opunomoćeni komandant u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, ističe blisku četničku kolaboraciju sa Italijanima. Kako bi ilustrovao do kog je stupnja ova saradnja uzela maha, on u više navrata za četničke formacije u službi Kraljevine Italije koristi sintagmu »italijanski četnici«.^[2]

Na teritoriji Jugoslavije koju su okupirali Italijani, bilo je oko 35.000 Mihailovićevih četnika koje su Italijani snabdevali i koji su delovali po italijanskim naređenjima.^[3] Oni su učestvovali u mnogim osovinskim operacijama u Jugoslaviji, od kojih je najveća Bitka na Neretvi u februaru 1943, gde su četnici iz Crne Gore dopremljeni željeznicom do Mostara, na hercegovački front.

Stavljanje četničkih odreda Jugoslovenske vojske pod komandu fašističke Italije jedan je od glavnih razloga savezničkog napuštanja Draže Mihailovića i njihovog okretanja partizanima. Zbog kolaboracije sa italijanskim okupatorom, mnogim četničkim vođama, uključujući samog Mihailovića, je suđeno u beogradskom i drugim procesima.

Glavni članak: Divide et impera

Italijanska politika prema Jugoslaviji se svodila na staru devizu: »zavadi pa vladaj« (lat. divide et impera). Pre rata su podržavali i obučavali hrvatske ustaše radi rušenja Kraljevine Jugoslavije, a tokom rata su podržavali srpske četnike radi destabilisanja Nezavisne Države Hrvatske. Razlog tome je bio Jadranska obala. Talijanska obavještajna služba iz Zadra ovako definiše njihove interese:

Jedna velika Hrvatska, naklonjena ili prijateljski raspoložena prema Italiji, nemoguća je; Hrvati su istorijski bili i jesu naši neprijatelji. Razlog: Jadransko more. Naši interesi za ovo more su u čistoj suprotnosti i mi ne možemo u jednoj velikoj Hrvatskoj da oživimo i, još gore, da uspostavimo staru Austriju. S druge strane, Hrvatska nikad nije bila sposobna da živi a da se na nekog ne oslanja, pa pošto se neće oslanjati na Italiju, znači, ukoliko bude veća, utoliko će biti opasnija po nas. Stoga bi bilo poželjno da se stvori takva Hrvatska koja bi, prema svojim prirodnim mogućnostima, bila mala. Uspostavljanje Srbije može nam koristiti ako ta Srbija bude ograničena na svoje prirodne granice; jedna velika Srbija lansirala bi refren o Jadranskom moru, a tu se naši interesi sudaraju, kao što je rečeno za veliku Hrvatsku. Međutim, najveće zlo svakako predstavlja formiranje jedne velike Jugoslavije (po zamislima i po planovima Londona). S njom ne samo da Jadransko more ostaje i postaje opasnije, već se rađa i problem iredentizma u odnosu na Dalmaciju, Istru, Albaniju, Julijsku krajinu, itd.^[4]

O italijanskoj strategiji podupiranja neprijateljstava između Hrvata i Srba, kao i paralelnog pružanja podrške vlastima NDH i Mihailovićevim četnicima, svjedoči i general Edmund Glaise von Horstenau u svom referisanju generalu Alexandru Löhru, komandantu Jugoistoka, od 31. oktobra 1942:

Karakteristično je političko držanje Italijana. Južno od demarkacione linije koju oni drže postoje četničke jedinice koje su naoružane od Italijana. Oni u svakom pogledu pružaju podršku četnicima koji ubijaju Hrvate. Severno od demarkacione linije, koja je pod nemačkom kontrolom, Italijani održavaju vezu sa Eugenom Kvaternikom čija garda učestvuje u istrebljenju Srba. Dakle, u tom genocidu nad Srbima učestvuju Hrvati.^[5]

– Edmund Glaise von Horstenau, njemački opunomoćeni general u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj

Iako su upravo italijanski fašisti doveli na vlast Pavelića, nakon srpskog ustanka će se predstavljati kao zaštitnici Srba od ustaškog genocida. U skladu sa ovom politikom, oni će 1942. započeti regrutovanje srpskih četnika u jedinice Antikomunističke dobrovoljačke milicije.

Za razliku od odnosa sa Njemačkim Reichom i NDH, saradnja četnika sa italijanskom okupacionom upravom odvijala se prilično glatko, bila je vrlo razvijena i neskrivena, svuda gdje su bili Italijani, u djelovima NDH, Crnoj Gori i Sloveniji.

U komandi divizije »Sassari« u Kninu 29. oktobra 1941. godine Momčilo Đujić je s Talijanima potpisao sporazum o organizovanju četničkih jedinica:

1. Četničke jedinice formiraće se isključivo u srpskim selima na principu dobrovoljnosti, s tim, što će postojeće jedinice imati samo lako naoružanje.

2. Četničke jedinice će se uzdržati od bilo kakve akcije protiv oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske i talijanske vojske.

3. U okolnim selima, koja će se nalaziti pod četničkom kontrolom, ustaška vlast će i dalje normalno postojati. Četnici ne mogu hapsiti ili bilo kako progoniti stanovništvo katoličke vjere, već će sve sumnjive i po javni poredak nepoželjne elemente predavati nadležnim organima Nezavisne Države Hrvatske. [...]

6. Između talijanskih vojnih vlasti, vođa četničkih odreda i starešina srpskih sela (kapetana) uspostaviće se tesna saradnja.^[6]

Sličnu izjavu odanosti Italiji dao je i komandant Višegradskog četničkog odreda 1. novembra 1941. godine:

1. Želimo ostati u najboljim odnosima sa okupatorskim italijanskim vlastima.

2. Mi se borimo samo za proterivanje ustaša, koji su toliko zločina počinili nad srpskim narodom.^[7]

– Izveštaj komandanta Višegradskog četničkog odreda o pregovorima sa komandantom italijanskih okupacionih jedinica u Višegradu (1. novembra 1941.)

Glavni članci: Dinarska četnička divizija i Dobrovoljačka antikomunistička milicija

Kada se u narodu počelo pričati o kolaboraciji i petokolonaštvu, bosanski četnici su februara 1942. morali izdati saopštenje u kojem izjavljuju da je cilj pregovora "da se očuva srpsko stanovništvo", da "u zamjenu Italijani traže samo red i mir", da "nema opasnosti da će Italijani zvati naše mladiće u svoju vojsku" niti "da će se četnici pod njihovom komandom boriti protiv svoje braće Srba iz partizanskih jedinica."^[8] Ubrzo se pokazalo da to neće biti slučaj, budući da su legalizovane četničke jedinice Italijani službeno nazvali Dobrovoljačkom antikomunističkom milicijom (ital. Milizia Volontaria Anti-Comunista), čija je osnovna svrha bila borba protiv partizanskog pokreta otpora.

Dok je politika Italije prema NDH i partizanima bila vrlo dobro definirana, general Mario Roatta, glavnokomandujući italijanskih okupacionih trupa u Jugoslaviji, imao je od svojih nadređenih u Rimu odriješene ruke da sam odredi svoju politiku prema četnicima. Kako je upotrijebio tu slobodu pokazuje njegov izvještaj o četnicima, koji je 6. marta 1942. podnio Generalštabu kopnene vojske. Njegova politika zasnivala se na četiri točke:

Poduprijeti četnike u dovoljnoj mjeri da se bore protiv komunista, ali ne toliko da bi im to dopustilo preveliku širinu akcije; zahtijevati i osigurati da se četnici ne bore protiv hrvatskih snaga i vlasti; dopustiti im da protiv komunista operiraju na svoj račun (tako da »pokolju jedni druge«); i konačno, dopustiti četničkim grupama da djeluju paralelno s talijanskim i njemačkim snagama, kao što rade nacionalističke grupe (četnici i separatisti) u Crnoj Gori.^[9][10]

Na konferenciji održanoj 29. marta 1942. u Ljubljani, radi dogovora o izvođenju operacije Trio, general Mario Roatta je izložio plan o instrumentalizaciji četnika u cilju eliminacije partizanskih snaga. Konferenciji su, između ostalih, prisustvovali i komandujući general i zapovjednik u Srbiji Paul Bader, kao i general Vladimir Laxa, načelnik štaba Hrvatskog domobranstva. General Roatta je smatrao da su četnici „neprijatelji Hrvata, ali ne neprijatelji Osovine“, te da bi privlačenje četnika na stranu Italijana i Njemaca bila najbolja prevencija stvaranja zajedničkog antiokupatorskog fronta:

»Saglasni smo da se četnici bore protiv komunista a i mi hoćemo, u krajnjoj liniji, da suzbijemo komuniste. Da li je onda celishodno, umesto da iskoristimo tu situaciju, da se borimo jednovremeno protiv komunista i četnika? Ovim načinom teramo prinudno obe strane u zajednički tabor. Izgleda mi celishodnije da najpre likvidiramo komunističku opasnost, jer, kad je jednom ova opasnost uklonjena, može se u jednoj drugoj fazi bliže prići pitanju četnika. Da docnije i ovi moraju biti uklonjeni razumljivo je samo po sebi; bilo bi nerazumno stvarati sebi sada 10000, možda 20000, neprijatelja. U prvoj fazi »suzbijanja komunista« moglo bi se računati na pomoć četnika a u najmanju ruku izolovati ih od borbe«.^[11]

Nakon neuspeha da postigne dogovor sa Nemcima u Srbiji, Mihailović je na proleće 1942. godine prešao u Crnu Goru, gde su četnici uspostavili saradnju sa Italijanima.^[13] U sklopu italijanske antipartizanske ofanzive u Crnoj Gori, pokrenute aprila 1942. godine, učestvovale su četničke jedinice Rade Korde, Petra Baćevića i Pavla Đurišića.^[14] U izvještaju koji je krajem maja 1942. major Petar Baćović poslao generalu Mihailoviću o saradnji četnika u Crnoj Gori i Sandžaku sa Italijanima, kao i sa četničkim odredima legalizovanim kod kvislinških vlasti u borbi protiv Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, navedeno je, između ostalog, sljedeće:

Po obaveštenjima koje sam dobio od pouzdanih ljudi, stvari sa formiranjem četničkih odreda na ovoj strani stoje ovako:
Kapetan Pavle Đurišić raspolaže sad sa 2000 stalnih četnika i dva puta toliko rezervnih trupa. Njegovi stalni četnici dobro su naoružani i dobro snabdeveni. Pored velikog broja automatskog oružja imaju veći broj bacača i četiri brdska topa. Naoružanje je Đurišić dobio od italijanskih vojnih vlasti. Pored naoružanja njegovi stalni četnički odredi dobijaju od talijanskih vlasti hranu u naturi i stalnu novčanu nagradu. O uslovima pod kojim je kapetan Đurišić dobio sve ovo od italijanskih vojnih vlasti, ne mogu ništa pozitivno reći.^[15]

Mihailovićev opunomoćenik vojvoda Ilija Trifunović - Birčanin stanovao je u okupiranom Splitu, i javno se sastajao sa italijanskim visokim oficirima. U okupiranim gradovima - u Opatiji, Rijeci, Kninu, Splitu, Cetinju, Podgorici, Nikšiću, Pljevljima - stanovali su oficiri JVuO, a povremeno su bile smeštene i cele jedinice. Četničke jedinice opremane su i snabdevane od italijanskih štabova. Veći broj oficira Italijani su pustili iz zarobljeništva da bi bili angažovani u četničkim jedinicama pod njihovom komandom.^[13] Oni su dugovali lojalnost Italijanima, pa se Jakov Jovović morao pravdati guverneru Crne Gore zbog uzvika "živio Kralj Petar".^[16]

16. jula 1942. godine, major Petar Baćović informiše generala Dražu Mihailovića o razmjerama četničke kolaboracije sa italijanskim okupacionim snagama:

Svi četnički odredi na teritoriji Hercegovine legalizovani su kod Talijana, dobijaju hranu, oružje i municiju. Platu ne primaju samo im se po neki put u vidu pomoći dodeljuju manje svote novca. Brojno stanje organizovanih četnika na teritoriji Hercegovine iznosi od 6 do 7 hiljada. Naoružanje pušaka oko 6000 kom. sa dosta automatskog oružja. Disciplina i duh dosta dobri.^[1]

26. septembra 1942. komandant italijanske 2. armije general Mario Roatta poslao je izvještaj Vrhovnoj komandi u Rimu o rezultatima razgovora sa vojvodama Trifunovićem-Birčaninom i Jevđevićem:

Jevđević je smatrao celishodnim da — u jednom memorijalu — iznese svoju iskrenu saradnju sa nama, zapisavši između ostalog — doslovno: »Saradnja sa Italijanima vratila je našem narodu mogućnost da živi u miru, da radi i da se posveti porodici. Saradnja sa Italijom je od presudnog interesa za srpski narod i nikad Srbin neće ustati protiv italijanske vojske jer bi takav postupak, pored toga što bi predstavljao nezahvalnost i zločin, bio takođe i velika ludost. Bez obzira na ishod rata, bratstvo u oružju i zajednički prolivena krv (četnici su u borbi protiv komunista izgubili preko 600 ljudi) cementiraće srdačno prijateljstvo sa Italijom. Nikakva londonska Vlada ni bilo koji drugi faktor neće nas skrenuti od ovog puta i ove politike, jer jedino to prijateljstvo je u stanju da omogući ostacima srpskog naroda da prežive«.^[17]

– Izvještaj komandanta italijanske 2. armije generala Maria Roatte od 26. septembra 1942. Vrhovnoj komandi u Rimu o rezultatima razgovora sa Ilijom Birčaninom i Dobroslavom Jevđevićem

Glas o četničko-italijanskoj saradnji širio se i van italijanske okupacione zone. Tako je major Žarko Todorović, komandant Beograda JVuO, 29. oktobra 1942. javio Mihailoviću da je »potrebno korigovati rad Jevđevića i Birčanina«. Major Todorović još navodi:

Stižu neprekidno žalbe da njihovi ljudi u vaše [Draže Mihailovića] ime ubijaju nevino stanovništvo i da se je prešla svaka dopuštena granica saradnje sa Italijanima. Poznato vam je da na toj teritoriji ima saradnje čak i sa ustašama. Ovo sve daje za pravo komunistima i separatistima...^[18][19]

Vojvoda Dobroslav Jevđević posećivao je komandu talijanske Druge armije u Sušaku i ugovarao zajedničke operacije. Tokom oktobra 1942. izvedene su zajedničke operacije Alfa i Beta, u kojoj su učestvovale i snage NDH. Za jednu od takvih operacija Italijani su decembra 1942. brodovima prevezli 3000 četnika Petra Baćovića iz Metkovića u Split, a zatim kamionima u Knin.

General Alexander Löhr je sačinio zapis na 180 stranica (čekajući u istražnom zatvoru u Beogradu na početak sudskog procesa), u kome se prisjeća događaja iz vremena okupacije. O snazi i brojnosti četničkih jedinica na teritoriji italijanske okupacione zone, Alexander Löhr je ostavio sljedeće podatke:

Kad sam primio XII armiju (avgusta 1942) doznao sam da se u zapadnoj Hrvatskoj, Dalmaciji i Crnoj Gori nalaze mnogobrojni Mihailovićevi četnici – bilo ih je navedeno, mislim 35.000, koje su Italijani podržavali. No oni su sve ovo odricali. U novembru 1942. Firer je doneo odluku da se sve ukloni što ne pripada regularnoj italijanskoj ili hrvatskoj vojsci. [...]
Na teritoriji koju su okupirali Italijani, od Sušaka do zaključno Crne Gore, nalazio se veliki broj – prema docnijim podacima oko 35.000 Mihailovićevih četnika, koje su Italijani snabdevali i koji su delovali po italijanskim naređenjima. U Crnoj Gori bilo je takođe separatističkih i jugoslovenskih četnika koji nisu slušali Mihailovića. I ove su Italijani snabdevali.^[20]

– General Alexander Löhr, komandant Jugoistoka

Kada je riječ o odnosu spram četnika, okupirana Jugoslavija tokom 1942. godine predstavlja prostor gdje dolazi do razmimoilaženja između dvaju saveznika: Kraljevine Italije i Njemačkog Reicha. Vrhovna komanda Wehrmachta je italijansko protežiranje četnika smatrala pripremom terena za promjenu strane, tj. okretanje Italije Saveznicima:

Godina 1942, što se tiče saradnje nemačke i italijanske armije, bila je zadovoljavajuća. Jedini izuzetak bio je prostor Jugoslavije, gde je došlo do otvorenog sukoba između nemačkih i italijanskih vojnih vlasti. Za Nemce, problem je pre svega bio u stavu italijanske 2. armije, koja je lokalnu vlast u delovima Dalmaciji i istočne Hercegovine predala četnicima. Ovo se posredno odnosi na komandanta italijanske 2. armije, generala Roatu (Roatta), koga Hitler nije voleo. General Roata je, sredinom 1942. godine, naoružao četničke jedinice i to u istočnoj Hercegovini, Crnoj Gori, zapadnoj Bosni i Dalmaciji. Ovaj potez generala Roate mnogo je razbesneo hrvatske i nemačke vojne vlasti. Četnički je pokret, godine 1942, bio priznat od Saveznika kao antifašistički pokret otpora, a general je preko te akcije pripremao teren da Italija pređe na stranu Saveznika.^[21]

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta

Tokom 1942. i 1943. godine i Mihailović je boravio u Crnoj Gori, gdje je pod zaštitom Italijana i Pavla Đurišića organizovao svoj štab u blizini Kolašina. Italijani su četnike snabdijevali oružjem, municijom, ostalom vojnom opremom, davali im plate po osnovu prijavljenog broja ljudstva i formirali zajedničke taktičke sklopove za borbu protiv partizana, uglavnom od četničke pješadije i italijanske artiljerije.

Glavni članci: Operacija Weiss i Bitka na Neretvi

Posljednjeg dana februara 1943. godine, u pripremama za početak Operacije Weiss, major Zaharije Ostojić naređuje vojvodi Dobroslavu Jevđeviću da učini sve kako bi od Italijana (»broj 22«) i Njemaca (»broj 11«) obezbijedio snabdijevanje snaga JVuO hranom, oružjem i streljivom, kao i da dogovori sektore na kojima će četnici, neometani od njemačkih trupa, preduzeti »čišćenje od boljševika«:

Da se sa brojem 11 i brojem 22 sporazumeš da se četnicima dade za čišćenje od boljševika zona: Rama—Prozor—Šujica—Livno—Makarska—Morska obala do ušća Neretve — desna obala Neretve—Rama, s tim da broj 11 na ovu zonu ne prelazi već očisti ostalu zonu severno.

Da broj 22 dade municiju, hranu i automatska oruđa za 20.000 četnika za ove operacije. Sa Baćovićem mi ćemo imati ustvari oko 15.000, a onih pet pravo je da dignemo. Da obezbede davanje topova i bacača i pomoć avijacije za bombardovanje i izviđanje.

Da broj 22 da svojih pet hiljada ljudi i obezbedi prevozna sredstva za prebacivanje naših snaga prema operativnim potrebama, da za svaku kolonu da radio stanice i telefonski materijal.^[22]

U vrijeme bitke na Neretvi, iz komande Jugoistoka poslato je uputstvo generalu Rudolfu Lütersu, komandantu njemačkih trupa u NDH, u kome se konstatira da četnici predstavljaju pomoćne trupe koje se bore pod komandom italijanskih oficira:

21.2.43: Uputstvo komande Jugoistoka Komandantu njemačkih trupa u Hrvatskoj o odnosu prema četnicima pod italijanskom komandom. Sve naoružane formacije koje ne pripadaju italijanskoj armiji ili oružanim snagama NDH imaju se smatrati neprijateljima i tako se prema njima i odnositi; Italijanskoj komandi 2. armije je upućena molba, da pomoćne četničke jedinice drži dalje od njemačkih trupa.^[23]

– Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugoistoka za februar 1943 (28. februar 1943.).

Italijani su veoma cijenili doprinos četnika zajedničkim ratnim naporima u antipartizanskim operacijama na teritoriji okupirane Jugoslavije. U dopisu načelnika štaba komande zapadnobosanskih, ličko-dalmatinskih i hercegovačkih vojnočetničkih odreda kapetana Radovana Ivaniševića od 28. februara 1943. vojvodi Momčilu Đujiću, navode se djelovi govora italijanskog generala Umberta Spiga:

General Spigo, komandant XVIII Italijanskog Armiskog korpusa, u prisustvu majora Baćovića i njegovog načelnika štaba, zatim majora Paloševića, Dr. Svilokosa i dva đenerala sa dva pukovnika italijanske vojske, između ostalog izjavio je danas sledeće:
1.— Četničke jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini, Gornjoj Lici, pa čak i u Slovenačkoj, vrlo su dobro organizovane i rade požrtvovano, složno i disciplinovano i na opšte zadovoljstvo.^[24]

26. februara 1943. godine, na sastanku održanom u Rimu između Benita Mussolinija i Joachima von Ribbentropa, upravo u vrijeme najtežih sukoba na Neretvi između JVuO i NOVJ, bilo je riječi o balkanskom ratištu. Prethodno, Hitler je Mussoliniju uputio pismo u kome je poručio da „nema nikakve razlike između partizana i četnika, jer su i jedni i drugi jednaki u mržnji protiv Nemačke i Italije“, založivši se za prekid naoružavanja četnika od strane okupatora i njihovo razoružavanje. General Vittorio Ambrosio, načelnik Glavnog generalštaba italijanske vojske, koji je prisustvovao sastanku, složio se da četnike treba razoružati u budućnosti, ali je istakao da treba priznati da su se „četničke formacije dobro borile, da su pretrpele velike gubitke i da su partizanima zadale velike gubitke“, kao i da je u tom trenutku „celishodno da se bore za nas s obzirom da nemamo dovoljno jedinica i da neke čak moramo izvući.“ Na sastanku, fašistički duče je iznova naglasio strateški značaj upotrebe četničkih jedinica u italijansku korist:

Ovo je gerila u kojoj 8.000 četnika iz Hercegovine pruža veću pomoć nego 2-3 [italijanske] divizije, upravo zbog toga što su se specijalizovali za takvu vrstu rata.^[25][26]

U to vreme, glavni štab četničkog vođe Draža Mihailovića se nalazio u okupiranoj Crnoj Gori, uz dozvolu Italijana. Mihailović je u govoru četnicima u Lipovu kod Kolašina, 28. februara 1943, u prisustvu šefa britanske vojne misije, pukovnika W. S. Baileya, napao Britance i govorio da su mu Italijani jedini izvor pomoći. Između ostalog je rekao:

„Sve dok Italijani budu naš jedini pravi izvor pomoći i opšte podrške, saveznici neće uopšte moći uticati na mene da izmenim svoj stav prema njima. Moji neprijatelji su partizani, ustaše, muslimani i Hrvati. Kada se s njima budem obračunao, onda ću krenuti protiv Italijana i Nemaca.“^[27][28]

– Dragoljub Mihailović

Zbog stavljanja Jugoslovenske vojske u otadžbini u službu fašističke Italije, 28. marta 1943. Vinston Čerčil protestuje kod predsjednika jugoslovenske emigrantske vlade Slobodana Jovanovića:

Izveštaji koje je vlada Njegovog veličanstva dobila od oficira za vezu s generalom Mihailovićem, i iz drugih izvora, ne ostavljaju sumnju da se između snaga generala Mihailovića i četnika, s jedne strane, i drugih jedinica otpora, s druge strane, vodi stvarno građanski rat i da se u toj borbi i sam general Mihailović povezao, direktno ili indirektno, s italijanskom okupacionom vojskom... Vi ćete shvatiti da vlada Njegovog veličanstva ne može preći preko ovog napada niti prihvatiti politiku koja je u celosti suprotna njenoj. Ona ne bi nikad mogla opravdati pred britanskom javnošću ili svojim saveznicima svoju dalju pomoć pokretu čiji vođa ne okleva javno izjaviti da su njegovi neprijatelji njegovi saveznici — i da njegovi neprijatelji nisu Nemci i Italijani, nego njegovi sugrađani Jugosloveni, a na prvom mestu među njima ljudi koji se u ovom času bore i daju svoje živote da oslobode svoju zemlju od jarma stranaca.

– Vinston Čerčil

Originalno tumačenje italijansko-četničkih odnosa koje vjerno odslikava stav najviših italijanskih instanci prema pokretu Draže Mihailovića, formulisao je zapovjednik italijanske II armate general Mario Robotti, na savjetovanju održanom 3. marta 1943. u Rimu povodom početka operacije Weiss i njemačkog zahtjeva za razoružanjem četničkih odreda u službi Italijana (MVAC). Pored Robottija, sastanku su prisustvovali i načelnik italijanskog Generalštaba general Vittorio Ambrosio i general Alessandro Pirzio Biroli. General Robotti je na sastanku izjavio sljedeće:

Svaki četnik koga razoružamo znači gubitak dva čoveka: gubi se jedan saveznik i stvara se jedan neprijatelj.^[29]

– Zapovjednik italijanske II armate general Mario Robotti

Javna i sveobuhvatna saradnja četnika sa italijanskom vojskom, kao i njihova potčinjenost okupatoru, nije predstavljala nepoznanicu ni za savezničke vojne i obavještajne organe. U izvještaju koji je 5. maja 1943. godine sastavio Ured za strateške usluge SAD, četnička je kolaboracija s neprijateljem podrobno istražena:

Italijani su takođe uspeli da stvore svoju antigerilsku koaliciju četnika u Hercegovini. U stvari, četnici u ovom području su bolje organizovani i bolje opremljeni nego u bilo kojem drugom kraju. Oni su stacionirani zajedno sa italijanskim i hrvatskim regularnim trupama i ustašama u gotovo svakom gradu u Hercegovini i Južnoj Bosni. Izgleda da vojni talenat generala Draže Mihailovića ima najviše zasluga za odličnu organizaciju hercegovačkih fašističkih četnika. Ovi četnički odredi koje nadziru Italijani i koji su stacionirani u gradovima u kojima se nalaze i italijanski garnizoni, dobili su trostruku dužnost:

a) da aktivno vode operacije protiv jugoslovenske oslobodilačke armije;

b) da šire antisavezničku propagandu među stanovništvom

c) da vrše pomoćnu policijsku ulogu među lokalnim stanovništvom.

Ovi četnički odredi opremljeni su od strane Italijana, ali imaju i nešto ratnog materijala koje su im dali Britanci.^[30]

U svom ratnom dnevniku Edmund Glaise von Horstenau, njemački opunomoćeni general u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, piše o stanju i brojnosti četnika uoči operacije »Schwarz«:

Četnici, naoružani srpski nacionalisti, službeno se dele u dve grupe. Jedna grupa deluje u italijanskoj zoni odgovornosti i njih ima oko 40.000. Italijani ih snabdevaju i naoružavaju. Protiv te grupe uperena je glavnina naših snaga kako bi se opet uspostavio „mir i red“ na toj teritoriji. Italijanska 2. armija (komanda se nalazi u Sušaku, pored Rijeke) uvek okleva kada treba da krene u akciju protiv četnika. Druga grupa četnika su čisti revolucionari. Na čelu im se nalazi jugoslovenski „ministar rata i vrhovni komandant“ Draža Mihailović. On se u to vreme sa svojim štabom nalazio u Kolašinu, u Crnoj Gori. S njim je bilo i nekoliko engleskih oficira. Njihova brojnost nije poznata. Između četnika Draže Mihailovića i italijanskih četnika postoji bliska saradnja.^[31]

– Edmund Glaise von Horstenau, njemački opunomoćeni general u NDH

Četnici su Italijanima igrali ogromnu ulogu u borbi protiv ustanka. Međutim, usled očekivane opasnosti od iskrcavanja Saveznika, u Crnu Goru je 14. maja 1943. umarširala nemačka 1. brdska divizija i razoružala i pohapsila Đurišićeve četnike u Kolašinu. Četnici nisu pružali otpor. Zarobljeni su i Đurišićev načelnik štaba Rajo Popović i ađutant kapetan Mitar Bukumir. Oko hvatanja Pavla Đurišića je izbio ozbiljan sukob između Nemaca i Italijana, koji to nisu dopustili. Italijani su opkolili zgradu gde se nalazio štab nemačke divizije sa Đurišićem, te na položaje postavili mitraljeze i jaku pešadiju. Njemački izvještaj svjedoči o brizi koje su za četnike ispoljavali italijanski fašisti:

Pri divizijskom komandnom mestu u Andrijevici, događaji su se odigravali ovako: odmah po privođenju Đurišića, italijanski komandant mesta pojavio se kod načelnika 1. divizije, i zatražio izručenje Đurišića. On ima striktno naređenje da Đurišića po svaku cenu dobije u svoje ruke. Mesto je u to vreme bilo od Italijana sa svih strana zaprečeno i opkoljeno. Izručenje je bilo odbijeno sa pozivom na jasno naređenje pretpostavljene komande. Situacija u Andrijevici ličila je vanrednom stanju koje su objavili Italijani.^[32]

– Izveštaj komandanta 1. brdske divizije fon Štetnera od 14.5.1943.

Nakon toga je general Valter Štetner, komandant Prve brdske divizije Vermahta, lično zahtijevao od generala Erkolea Ronkalje, komandanta XIV korpusa italijanske vojske, da četnici budu razoružani. Ronkalja je odgovorio da za područje Kolašina ne treba da brinu i da bez naređenja italijanskog guvernera Crne Gore "ne sme ni jedan četnik da bude razoružan".^[33] Nakon što je Štetner nastavio da insistira: "Ja imam izričito naređenje mojih pretpostavljenih službenih instanci da četnike smesta razoružam", Ronkalja je odgovorio da guverner Pircio Biroli neće to bez ni pod kojim uslovima odobriti. Ako uprkos tome Nemci budu i dalje razoružavali četnike, akcija će predstavljati povredu italijanskih suverenih prava. Ronkalja je žučno naredio:

Ja komandujem u području Crne Gore. Ako se razoružavanje smesta ne obustavi, znaću da vas silom oružja sprečim. Guverner Crne Gore je naredio da Đurišić, koji je već u nemačkim rukama, smesta bude oslobođen i četnici opet naoružani. Bude li se nemačka akcija i nadalje izvodila, smatraću to direktnom akcijom protiv Italije.^[33]

Navodi iz pisma koje je Momčilo Đujić uputio 22. juna 1943. potpukovniku Mladenu Žujoviću (nakon što su ga Italijani uhapsili i internirali), jasno upućuju na zaključak da je komandant Dinarske divizije JVuO italijanskog pukovnika smatrao bliskim prijateljem, a odnose s okupacionim vlastima najboljim mogućim:

Na moju intervenciju danas je došao kod mene u Dinaru sa Sušaka gospodin pukovnik Grinjoli, inače osvedočeni prijatelj Srpskog naroda. Interesovao sam se za sudbinu Vašu i onih koji su odvedeni sa Vama. Izručio mi je pozdrave od brata vojvode Jevđevića i svih ostalih. Rekao mi je da će pporučnika Žarka Božovića i poručnika Milu Babića da mi dopremi ovamo i stavi na raspoloženje. To isto rekao mi je i za Vas da će učiniti, u koliko se Vi stim složite, napominjući da ste Vi izjavili želju da se vratite za Srbiju. Ja Vas molim da odustanete od Vaše namere, da dođete ovamo i da me pomognete u teškoj borbi protiv komunizma u Dinarskoj Oblasti. Ako dođe do toga zamolite našeg zajedničkog prijatelja pukovnika Grinjola da Vas prebaci sa avionom do Zadra, a iz Zadra — pošto me obavestite — poslaću Vam naš auto koji će Vas prebaciti k nama u Dinaru. Ovo je sve što sam mogao za sada da učinim. Naši odnosi sa Italijanima teku i dalje normalno u najboljoj prijateljskoj atmosferi, i mi smo uvereni da će tako ostati i do kraja i da će konačno biti krunisani trajnim prijateljstvom između naša dva naroda. [...] Nadam se da ćemo se uskoro videti, a u koliko to nebi bilo ma iz kojih razloga — ušto ne verujem, molim Vas da mi pišete preko našeg zajedničkog prijatelja gospodina pukovnika Grinjola.^[34][35]

Vrhovna komanda JVuO na čelu sa generalom Dražom Mihailovićem je bila upoznata sa široko rasprostranjenom praksom kolaboracije četnikâ s okupatorom počev od jeseni 1941. godine, sve do povlačenja italijanskih trupa u oktobru 1943. Potpukovnik Mladen Žujović, komandant svih četničkih jedinica u Zapadnoj Bosni, Lici, Dalmaciji i Hercegovini (Žujović je na toj poziciji naslijedio vojvodu Iliju Trifunovića-Birčanina), u pismu poslatom 6. avgusta 1943. na negativan način karakteriše ulogu vojvode Momčila Đujića i Dinarske divizije, čiji je Đujić zapovjednik bio, kao i majora Slavka Bjelajca. Mladen Žujović zapaža da je „u prečanskim krajevima četništvo sinonim skoro razbojničke bande“:

Vojska je u glavnom sedela u žicama i samo povremeno odlazila u tz. akciju čišćenja terena. Krvavi experimenti ponavljali su se dosta često ali niko nije iskorišćavao bolna iskustva svake od tih akcija. Poslije svakog čišćenja trupe su vraćane u žicu a partizani se vraćali na stara mesta. I kaogod što su Italijani pogrešno radili, držali se žice a teritoriju napuštali partizanima, tako su radili i naši s tom samo razlikom što su povremeno izlazili iz žica i vodili borbe sa partizanima u kojim je akcijama često puta učestvovala i talijanska vojska. Kako je svaka od tih akcija bila propraćena pljačkom pa i zločinima to je svet i iz tog razloga smatrao četnike običnim zločincima i tuđinskim plaćenicima. Na ličkom sektoru imalo je više discipline i reda i u vojničkom pogledu situacija je bila mnogo bolja. Ali suvišna podčinjenost italijanskoj politici navela je Bjelajca na neopravdano napuštanje Like i on sada drži jedan uzan sektor, kao što znate, koji se može smatrati kao zastor ili mostobran čija je dužnost zaštita italijanskog garnizona na Rijeci i Sušaku.^[36]

Kapitulacija Italije 8. septembra 1943. godine i odlazak talijanskih jedinica iz njihove okupacione zone u Jugoslaviji, nije za četnike značio samo gubitak dragocjenog izvora snabdijevanja; to je također značilo gubitak vlasti nad velikim dijelom seoskih područja u Crnoj Gori, Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Lici, gdje su oko godinu i pol četnici vršili tu vlast uz talijanski pristanak.^[37]

Nemačko nastojanje da se krene u temeljno i sistematsko uništavanje četničkog pokreta bilo je od samog početka teško, pošto su one četničke jedinice, koje su se nalazile na terenu italijanske okupacione zone, imale odlične veze sa najvišim italijanskim vojnim vlastima.^[21]

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (Balkan od 1. aprila do 31. decembra 1944.)

Walter Roberts, koji je početkom 1960-ih radio kao službenik američkog State Departmenta u Jugoslaviji, u svojoj knjizi Tito, Mihailovic and the Allies, 1941–1945 (“Tito, Mihailović i saveznici 1941–1945“) potvrđuje da je italijansko-četnička saradnja obuhvaćala krupne dijelove teritorije okupirane Jugoslavije te da je uspostavljena još 1941, tj. u prvoj godini okupacije:

Bilo je, kao što smo videli, ubedljivih dokaza da je „saradnja“ Italijana i crnogorskih četnika nastala još početkom jeseni 1941. kada je Mihailović još uvek bio u Srbiji. Godine 1942, ova „saradnja“ je porasla do takvih razmera da su italijanske i četničke trupe nastupale kao združene snage tokom Treće ofanzive protiv partizana u Crnoj Gori. Isto tako, u drugim delovima zemlje koju su okupirali Italijani, posebno u Dalmaciji i Hercegovini, koje su činile sastavni deo Nezavisne Države Hrvatske, dolazilo je do sklapanja dogovora između lokalnih četničkih komandanata i italijanske vojske. Dva četnika koja su imala posebnu ulogu bili su Dobrosav Jevđević u Hercegovini i Pop Momčilo Đujić, severnije. Koliko je Mihailović zaista imao kontrole nad njima nije dovoljno jasno. To da su oni postigli sporazume sa italijanskim zapovednicima tokom 1942. sami, bez prethodnog znanja Mihailovića, je veoma izvesno. Zapravo, postojanje ovih sporazuma koji su omogućavali lokalnim četničkim jedinicama italijansko oružje, odeću i hranu, pod uslovima da ih četnici ne napadaju, Mihailović je kasnije negirao. Posebno se razbesneo kada je saznao da je Jevđević početkom januara 1943. učestvovao na vojnoj konferenciji Osovine [u Rimu — prim.] pre početka Četvrte ofanzive protiv partizana.^[38]

U poslijeratim memoarima naslovljenim Otto milioni di baionette („Osam miliona bajoneta“), general Mario Roatta, zapovjednik svih italijanskih okupacionih trupa u Jugoslaviji, opisuje proces približavanja Italijana četnicima, ali i podozrenja koje je ovaj savez izazivao kod vlasti NDH i Nijemaca:

Četnička politička obojenost, njihovi indirektni odnosi sa »saveznicima« i njihov program za budućnost nisu zanimali tog komandanta i on je »ignorirao« te stvari. On je samo utvrdio i iskorištavao postojeću činjenicu da su na teritoriju pod njegovom komandom »četnici« djelovali u našu korist. Tim gore po Hrvate i Nijemce u drugim krajevima, koji nisu htjeli ili znali da od četnika stvore svoje saveznike. Tako smo usprkos protestima Berlina i Zagreba i naporima vlade u Rimu (koja je često mijenjala svoje mišljenje i napokon prihvatila njemačko stanovište) sa svoje strane nastavili kolaborirati s »četnicima«. Dotične formacije snabdijevali smo oružjem itd. i tako ih učinili regularnim (kao što su bile i druge dobrovoljačke formacije) sve dok nisu dosegle ukupnu jačinu od oko 30.000 ljudi. Tek u posljednjim danima italijanske okupacije, popuštajući njemačkom pritisku, italijanska komanda se postepeno odrekla njihove [četničke — prim.] saradnje.^[39]

Sam četnički vođa Dragoljub Mihailović je 31. I 1943. svojim potčinjenim komandantima ovako objasnio smisao četničke kolaboracije sa »Tetkićima«, tj. Italijanima:

U pogledu varijante za razoružanje Tetkića moramo još biti strpljivi. Oni nam još mogu poslužiti za borbu protiv komunista a isto tako vrlo lako nam mogu poslužiti i za borbu protiv ustaša i Nemaca. Tetkići ljubomorno čuvaju zarobljenu teritoriju Pavelićeve Hrvatske pa ćemo ih lako koristiti i protivu Nemaca i protivu Hrvata utoliko pre što Nemcima sve slabije ide na istočnom frontu pa je i jaz između njih i Tetkića sve dublji. U pogledu savezničke pomoći za ostvarivanje varijante nisam mogao dobiti ništa niti smo im nešto naročito predlagali. Iskustvo nas uči use i u svoje kljuse. Ali bi naravno u takvom slučaju tražio hitnu pomoć. Glavno je za naše odluke da imamo što pre jačinu i situaciju Nemaca i ustaša, kao i šta rade. Posle toga možemo tek donositi odluke. Mislim samo da nam u ostvarivanju ciljeva još Tetkići mogu poslužiti.^[40]

• Suradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svjetskom ratu
• Milizia Volontaria Anti Comunista
• Dinarska četnička divizija
• Momčilo Đujić
• Bajo Stanišić

Kolaboracija četnika s fašističkom Italijom na Wikimedijinoj ostavi

• Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945 (Stanford University Press 1975)

• p
• r
• u

Kolaboracija u Jugoslaviji

Marionetski režimi

Nezavisna Država Hrvatska • Nedićeva Srbija • Kraljevina Crna Gora • Ljubljanska pokrajina

Političke organizacije

Ustaše • ZBOR • Zelenaši • Slovenska zaveza • Slovenska ženska legija  • Straža

Kvislinzi i kolaboracionisti

NDH: Ante Pavelić • Slavko Kvaternik • Mladen Lorković • Vjekoslav Luburić • Mile Budak • Mehmed Alajbegović • Jure Francetić • David Sinčić
Nedićeva Srbija: Milan Nedić • Milan Aćimović • Dimitrije Ljotić • Kosta Mušicki • Kosta Pećanac • Dragi Jovanović
Kraljevina Crna Gora: Sekula Drljević • Krsto Popović • Bajo Stanišić
Slovenske zemlje: Leon Rupnik • Ernest Peterlin
Četnici JVuO: Draža Mihailović • Pavle Đurišić • Dobroslav Jevđević • Ilija Trifunović-Birčanin • Momčilo Đujić • Vojislav Lukačević

Oružane formacije

Hrvatske oružane snage	Ustaška vojnica (Crna legija) • Hrvatsko domobranstvo • Zrakoplovstvo NDH
Oružane snage Nedićeve Srbije	Srpska državna straža • Srpski dobrovoljački korpus  • Pećančevi četnici • Ruski zaštitni korpus
Crnogorske oružane snage	Lovćenska brigada • Crnogorski dobrovoljački korpus • Crnogorska narodna vojska
Slovenske oružane formacije	Plava garda • Legija smrti • Narodna legija • Pobratim • Slovensko domobranstvo • Slovenska legija • Slovenski narodni varnostni zbor • Sokolska legija • Gorenjsko domobranstvo • Bela garda
Četnički pokret JVuO	Jugoslovenska vojska u otadžbini • Dinarska divizija (Dobrovoljačka antikomunistička milicija)
Muslimanska milicija	Muslimanska milicija Sandžaka  • Huskina vojska  • Hadžiefendićeva legija

Vidi još: Okupacija Jugoslavije • Ustanak u Jugoslaviji • Narodnooslobodilačka borba • Kolaboracija četnika • Povlačenje kolaboracionista • Blajburška predaja • Beogradski proces